Żółw jaszczurowaty należy do dużych gadów – osiąga do 100 cm długości ciała przy karapaksie (pancerz grzbietowy) o długości zaledwie 35-45 cm. W sumie pancerz żółwia nie przykrywa w pełni szyi, nóg i ogona. Masa ciała przedstawicieli jego gatunku dochodzi do 30 kg.

Plastron (pancerz brzuszny) tego żółwia jest zredukowany. Przyjmuje kształt przypominający nieco literę X, łączy się karapaksem wąskimi mostem. Żółw jaszczurowaty posiada dużą głowę, z mocnymi szczękami. Szczęka górna zakończona jest ostrym, hakowatym dziobem, oczy i nozdrza żółwia są małe. Pod brodą widoczne są „wąsiki” w liczbie dwóch lub więcej, które są jedną z cech podziału na podgatunki. Żółw ten zaliczany jest do podrzędu żółwi skrytoszyjnych (Cryptodira). Oznacza to, że ma zdolność chowania szyi pod pancerzem. Mimo że szyja żółwia jaszczurowatego wydaje się być krótka, wydłuża się znacznie przy ataku (na połowę długości pancerza).

Tylna część pancerza grzbietowego osobników młodocianych tego gatunku ozdobiona jest przez trzy charakterystycznie ząbkowane kile (ostro zakończone wyrostki skórne), które zanikają wraz z wiekiem. U tego żółwia kończyny są mocno zbudowane a palce (4 w przednich, 5 w tylnych kończynach), połączone są błoną pławną. Ponadto palce (zwłaszcza przednich kończyn) zakończone są ostrymi i silnymi pazury, którymi żółw pomaga sobie podczas jedzenia. Używa ich do rozrywania ofiary na kawałki, jeśli jest zbyt duża, by połknąć ją w całości.

Ogon żółwia jaszczurowatego jest długi (stanowi 2/3 długości pancerza), opatrzony trzema rzędami wydłużonych łusek, z rogowym grzebieniem po bokach i w środku grzbietowej części .Ze względu na podobieństwo do ogona krokodyli, żółw ten jest nazywany także żółwiem kajmanowatym. Nogi gada są potężnie zbudowane,zakończone mocnymi pazurami.

U gatunku tego żółwia występuje dymorfizm płciowy. Samiec jest dużo mniejszy od samicy, a jego kloaka jest bardziej oddalona od nasady ogona, który jest dłuższy i węższy, niż u przedstawicielek płci pięknej.

Żółw jaszczurowaty w naturalnym środowisko występuje w Ameryce Północnej, a zasięg tego gatunku obejmuje obszar od Florydy i Nowego Meksyku w Stanach Zjednoczonych na południu, po południowe krańce Quebecku i Alberty w Kanadzie. Biorąc pod uwagę tak szeroki naturalny zasięg występowania tego żółwia, można uznać, że żółw jaszczurowaty jest gatunkiem o wysokiej tolerancji na warunki klimatyczne.

Żółw jaszczurowaty występuje w zbiornikach wodnych i w rzekach do wysokości 2000 m n.p.m. Najchętniej zasiedla cieki wodne o słabym prądzie, mulistym lub piaszczystym dnie, bogate w roślinność wodną, z licznymi zatopionymi gałęziami, które wykorzystuje jako miejsca schronienia i hibernacji. Żółw jaszczurowaty wybiera głównie wody płytkie, ale spotykany jest również w strefie przybrzeżnej. Przedstawicieli tego gatunku można spotkać również w wodach lekko zasolonych.

Żółw jaszczurowaty jest zwierzęciem aktywnym całą dobę, a jego aktywność jest uzależniona od stopnia najedzenia. Gad ten większość czasu spędza w wodzie, przeważnie płytkiej , czatując na zdobycz, a porośnięty zielonymi glonami karapaks stanowi doskonały kamuflaż. Nie jest zbyt dobrym pływakiem, w wodzie porusza się powoli, mimo to trudno go zauważyć ze względu na doskonały kamuflaż. Jednakże w pogoni za zdobyczą potrafi przyspieszyć i złapać ofiarę.

Podczas suszy, kiedy brakuje pokarmu, żółw jaszczurowaty może w poszukiwaniu pożywienia wyjść na ląd. Jednakże nie oddala się zbytnio od wody, na lądzie jest ociężały i nieporadny i gdy tylko może jak najszybciej udaje się w kierunku wody w poszukiwaniu schronienia .

W trakcie okresu zimowego żółw jaszczurowaty hibernuje na dnie zbiorników wodnych. W tym stanie temperatura ciała dorosłych osobników może spaść do 1-2°C. Zaobserwowano, że osobniki młode są odporne na przemrażanie – mogą przetrwać obniżenie temperatury do -2°C przez okres 30 godzin. Gad ten wybudza się przy temperaturze wody ponad 5°C.

Okres godowy trwa od maja do października. Do kopulacji dochodzi w wodzie. Samice wykopują otwór w podłożu zbiornika wodnego i składają jaja (najczęściej do 45 w jednym lęgu , choć liczba ta może dochodzić do 100). Okres inkubacji w komorze lęgowej zależy od temperatury i trwa najczęściej 75-95 dni. Młode żółwie zwykle opuszczają gniazda w okresie od połowy sierpnia do początku października. Jednakże w północnej części zasięgu występowania młode osobniki często pozostają w komorach lęgowych na okres zimy, przy czym wiele z nich ginie. Wykazano uzależnienie płci od temperatury inkubacji, gdyż temperatura wpływa na ekspresję genów. Przy temperaturze inkubacji między 22-26°C rozwijały się w większości samce, natomiast przy temperaturach skrajnych, tzn. 20 i 30°C wylegały się głównie samice. Wyległe żółwie są prawie czarne, mierzą do 3 cm. Charakteryzują się wyraźnymi kilami na karapaksie i bardzo długim, piłkowanym ogonem. W początkowym okresie życia żywią się zawartością woreczka żółtkowego, ale już po kilku dniach zaczynają pobierać pokarm z otoczenia .

Żółw jaszczurowaty w warunkach naturalnych dożywa średnio 40 lat, choć zdarzały się osobniki, które żyły ponad 50 lat.

Żółw jaszczurowaty rożni się wyglądem i zachowaniem od innych żółwi. Jest gatunkiem agresywnym i wręcz niebezpiecznym. Zagrożony nie próbuje nawet chować się do pancerza lecz kłapie szczękami i kąsa napastnika, potrafi ugryźć głęboko, a w pełni wyrośnięty osobnik potrafi nawet odgryźć palec, czy nawet całą rękę.

Żółw jaszczurowaty należy do gadów łatwo dostępnym na rynku terrarystycznym. Niestety z powodu jego agresywnego zachowania i dużych rozmiarów, gad ten potencjalnie może być coraz częściej wypuszczany przez nieodpowiedzialnego właściciela do środowiska przyrodniczego w naszym kraju.

Gatunek wpisany na listę inwazyjnych gatunków obcych w związku z wejściem w życie rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1143/2014 z 22 października 2014 r. w sprawie działań zapobiegawczych i zaradczych w odniesieniu do wprowadzania i rozprzestrzeniania inwazyjnych gatunków obcych. W związku z tym „Przetrzymywanie, hodowla, rozmnażanie, oferowanie do sprzedaży i zbywanie gatunków obcych, które w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego mogą zagrozić rodzimym gatunkom lub siedliskom przyrodniczym jest możliwe wyłącznie po uzyskaniu zezwolenia właściwego regionalnego dyrektora ochrony środowiska ” (art. 120 ust. 2 pkt 2 ustawy o ochronie przyrody).

Wprowadzanie żółwi do środowiska mają charakter punktowy i obserwowane są w pobliżu aglomeracji miejskich. Żółw jaszczurowaty należy do gatunków o dużych zdolnościach adaptacyjnych. Niestety, warunki siedliskowe w Polsce są bardzo podobne do warunków panujących w części naturalnego zasięgu gatunku. Oznacza to, że potencjalnie gatunek ten jest zdolny do rozmnażania się w warunkach naturalnych panujących obecnie w Polsce. Przewidywane ocieplenie klimatu może jednak poprawić sukces lęgowy gatunku na skutek skrócenia długości okresu inkubacji jaj – zjawiska te są ze sobą odwrotnie sprzężone. Przy temperaturze inkubacji 22 ̊C, okres inkubacji trwa 93 dni, 24 ̊C – 73 dni, 26 ̊C – 70 dni, 28 ̊C – 63 dni i 30 ̊C – 62 dni. Może to przyspieszyć proces inwazji i spowodować wzrost negatywnego wpływu gatunku na środowisko przyrodnicze, a także na hodowle zwierząt i bezpośrednio na ludzi.

Żółw jaszczurowaty występuje zarówno w zbiornikach wodnych, ciekach, jak i wodach lekko zasolonych. W Polsce od 2006 odnotowano pojedyncze obserwacje tego gatunku. Żółw jaszczurowaty może wywierać negatywny wpływ na środowisko przyrodnicze poprzez konkurencję pokarmową z rodzimymi gatunkami (np. z żółwiem błotnym). Ponadto lokalnie może ograniczać liczebność bezkręgowców, ryb, płazów oraz ptaków wodnych. W naturalnym zasięgu występowania żółwia jaszczurowatego, zwłaszcza przy dużych zagęszczeniach, zaobserwowano istotny wpływ tego żółwia na ekosystem. Gatunek ten może być gospodarzem i nosicielem różnego rodzaju patogenów i pasożytów, stanowiąc zagrożenie epidemiologiczne dla rodzimej fauny . Istnieje duże prawdopodobieństwo, że żółwie jaszczurowate, podobnie jak żółwie ozdobne, są wektorami patogenów niebezpiecznych dla człowieka, takich jak Salmonella spp. Zatrucia pokarmowe wywołane przez odzwierzęce szczepy Salmonella spp. mają zazwyczaj łagodny przebieg choć zdarzają się także poważniejsze przypadki.