Samiec szympansa zwyczajnego w postawie wyprostowanej może mierzyć około 1,6 m wysokości. Masa ciała samic tego gatunku wynosi około 45 kg, natomiast samce są cięższe i mogą osiągać nawet 60 kg. Rozpiętość ramion przekracza wysokość zwierzęcia o około 50 procent -ma dłuższe ręce niż kończyny dolne. Szympansy zwyczajne nie są tak smukle jak bonobo, ale delikatniejsze niż inne gatunki wielkich małp człekokształtnych, takich jak goryle czy orangutany.

Ciało szympansów pokryte jest dość długimi, lecz rzadkimi włosami o barwie czarnej, spod których prześwituje miejscami jasna skóra. Twarz młodych szympansów jest naga, jasna, barwy skóry na ciele, jednakże wraz z wiekiem ciemnieje w zależności od podgatunku. U osobników obu płci na starość pojawia się biała broda, a niekiedy zaznacza się tendencja do łysienia. Młode szympansów, tak jak młode goryli i bonobo, posiadają biały „ogonek”, czyli pęczek włosów, który zanika podczas dojrzewania, co może być bodźcem stymulującym do akceptacji najmłodszego członka w grupie i do uzyskania wyższego szczebla w hierarchii.

Szympansy mają drobne łuki brwiowe, duże, odstające uszy, małe nosy a ich pyski są wydłużone. Mają mocny chwyt dłoni i przeciwstawne kciuki. Samce są większe i cięższe od samic, maja także dłuższe kły używane podczas walk.

U obu płci narządy płciowe są wyeksponowane: u samic w okresie godowym genitalia są duże i nabrzmiałe, samce posiadają duże jądra. Cechy te przypuszczalnie związane z poligamicznym łączeniem się w pary wielu samców i samic i „rywalizacją” między plemnikami samców.

Dłonie szympansów są bardzo podobne do dłoni człowieka. Szympansy poruszają się na ziemi najczęściej w pozycji czworonożnej, podpierając się przy tym na zgiętych palcach rąk. Większość czasu szympansy zwyczajne przebywają w koronach drzew, gdzie przemieszczają się wśród gałęzi za pomocą rąk i nóg, utrzymując się w pozycji pionowej.

Szympansy zwyczajne występują na terenach zachodniej i równikowej Afryki. Szympans zasiedla pierwotne i wtórne lasy tropikalne, w większości nizinne, ale także pojawia się lasach górskich do wysokości 2800 m n.p.m.. Spotykany jest na skraju lasów oraz na terenach podmokłych ale także w lasach suchych i na otwartych terenach sawann i pól uprawnych. Szympansom zdarza się także przeżyć w jasnych lasach przekształconych przez wycinkę i porośniętych krzewami obszarach uprawnych. Oznacza to, że te małpy człekokształtne są mniej wrażliwe na modyfikacje ekosystemu, ale bardziej narażone na kontakt z ludźmi, gdyż wiele tych populacji żyje poza obszarami chronionymi.

W naturze szympansy żyją w podlegających fluktuacjom społecznościach. Składają się one z wielu samic i samców. Tworzą stabilne grupy, liczące od 40 do 60 osobników. Te z kolei rozdzielają się na mniejsze podgrupy (6-7 osobników) w poszukiwaniu pożywienia. Członkostwo w podgrupie zmienia się z czasem i zależy np. od reprodukcyjnego statusu samic. Samice w czasie rui sa bardzo atrakcyjne dla samców i dlatego samce próbują zostać w ich pobliżu. Z kolei ciężarne i karmiące samice często przebywają w pobliżu żerującej grupy, nie zachęcane przy tym do przyłączenia się do niej przez inne dorosłe osobniki. Samice spędzają powyżej 65 % czasu bez towarzystwa dorosłych towarzyszy, Z tego powodu zmniejszają konkurencję o pokarm. Liczebność grup podlega zmianom. Najliczniejsza znana społeczność szympansów zwyczajnych liczyła 150 osobników. Mniejsze terytoria szympansów zwyczajnych spotykane są w zagęszczonych obszarach leśnych niż w mozaikach lasów i terenów otwartych.

Podczas okresu dojrzewania, który trwa około 2 lat samice opuszczają swoje grupy rodzinne w poszukiwaniu nowych społeczności, w których zwykle pozostają do końca życia.

Samce pozostają do śmierci w społeczności, w której się urodziły. Bracia przyrodni pozostają między sobą w bliskich relacjach, często pomagając sobie nawzajem w konfliktach czy tworzą koalicje w celu awansowania w hierarchii. Dorosłe samce szympansów zwyczajnych całkowicie dominują nad samicami. W celu zdobycia dominacji , samce w okresie dojrzewania płciowego przechodzą etap tzw. „grożenia” , czyli umacniają swą pozycję w grupie poprzez dręczenie, prześladowanie innych jej członków, do momentu aż samice nie okażą im uległości. Samce całkowicie integrują się w hierarchii społecznej w wieku 15-16 lat.

Ponieważ samice szympansów zwyczajnych kopulują z wieloma samcami, samce nie są pewne co do swego ojcostwa i nie angażują się w opiekę nad potomstwem. Wychowywanie młodych jest zadaniem matki. Młode szympansy są karmione przez matki do wieku 3,5-4,5 lat, ale są od nich zależne dłużej, bo aż do osiągnięcia okresu dojrzewania. Często więź miedzy matka a synem pozostaje przez długie lata.

Szympansy prowadzą zarówno nadrzewny jak i nadziemny tryb życia. Większość dnia spędzają na poszukiwaniu pożywienia i żerowaniu. Szympansy zwyczajne biegle posługują się narzędziami wykonanymi z części roślin w celu wydobycia pszczół, termitów czy mrówek z ich gniazd, czy używają kamieni lub drewnianych „młotków” do rozbijania orzechów. Za pomocą większych gałęzi są w stanie także przegonić intruza, czy nawet z nim walczyć używając gałęzi jako prymitywnych ale skutecznych pałek albo dzid. Za pomocą takich narzędzi jak gałęzie są w stanie także zabić drobne zwierzęta , np. dźgając je , gdy siedzą w dziupli. Umiejętności te przekazywane są w obrębie społeczności szympansów zwyczajnych z pokolenia na pokolenie, z tym, że w polowania i walki najczęściej angażowane są samce.

Okres dojrzewania płciowego przypada u szympansów zwyczajnych na 7-8 rok życia u obu płci. Cykl miesięczny u samic trwa 35 dni. Pierwszy poród ma miejsce zwykle w wieku 13-14 lat. Okres reprodukcji u szympansów zwyczajnych trwa cały rok. Ciąża trwa około 230 dni. Zwykle rodzi się jedno młode, ale czasem zdarzają się bliźnięta. Samice zajmują się młodym przez 4-5 lat, a przerwy między kolejnymi porodami wynoszą od 4,6 do 7,2 lat, jeśli młode przeżyje. Samice pozostają zdolne do reprodukcji do późnych lat 40. Samica może urodzić podczas swojego życia młodych, ale zwykle trójka przeżywa poza okres niemowlęctwa. Czas wymiany pokolenia trwa 25 lat.

Bardzo często budują gniazda z liści i gałęzi na drzewach, na których śpią. Posłania są jednorazowe, co wieczór budowane są nowe posłania w innych miejscach, aby nie dać się odnaleźć potencjalnym drapieżnikom. Porozumiewają się za pomocą złożonych sygnałów zbudowanych z gestów, dźwięków, postawy i ruchów ciała oraz bogatej mimiki. Okazują uczucia, takie jak radość, gniew, podekscytowanie, a nawet rozpacz po stracie członka rodziny. Więzi emocjonalne między członkami społeczności umacniane są wzajemnym iskaniem futra, pielęgnacją i pieszczotami; szczególnie mocne między matką i potomstwem, jak również między innymi członkami stada W przypadku niebezpieczeństwa samce wspólnie stają w obronie społeczności szympansów zwyczajnych.

W naturalnym środowisku szympansy zwyczajne żyją do 50 lat, zwykle 30 – 40 lat, w warunkach hodowlanych 50 – 60 lat.

Populacja szympansów w naturze zmniejszyła się o ponad 66% w ciągu ostatnich 30 lat. Narażenie szympansów może wzrosnąć z powodu wolnego tempa reprodukcji, które utrudnia proces odnowienia populacji szympansów. Przyczyny spadku liczebności są dobrze poznane, ale nadzieja na zmianę niekorzystnego trendu w najbliższej przyszłości jest niewielka. Szympans zagrożony jest przez wiele czynników, które łączą się i oddziałują w sposób poniższy:

• Intensywne wylesianie na rzecz przemysłu drzewnego i wydobywczego (ropa naftowa
  i górnictwo) zakłócają ekosystem leśny.
• Zubożone siedliska leśne narażone są na działanie wiatru i słońca oraz na pożary.
• Łatwiejszy wstęp do lasów, spowodowany wyrębem drzew, otwiera drogę polowaniom
  na mięso oraz powoduje inwazję farmerów (co ponownie prowadzi do dalszej fragmentacji lasów i nasilenia polowań).
• Ingerencja w środowisko prowadzi do nasilenia kontaktów małp z ludźmi i narażają zwierzęta na dodatkowe czynniki chorobotwórcze (antropozoonozy i zoonozy).
• Niektóre populacje są także zagrożone z powodu konfliktów wojennych, w wyniku których ich środowisko jest niszczone i zwiększa się presja ze strony kłusowników.

Z powodu bliskiego pokrewieństwa szympansa z człowiekiem (mamy wspólne 98 % materiału genetycznego) szympansy zwyczajne były używane w przemyśle farmaceutycznym do badań nad HIV, żółtaczką, chorobą Alzheimera. Rezultaty tych badań okazały się mieć mniejsze bezpośrednie zastosowanie niż oczekiwano.

Patrząc na naszych najbliższych krewnych w świecie zwierząt możemy doszukać się licznych podobieństw zarówno w wyglądzie jak i w prezentowanych zachowaniach. Wnętrze pawilonu małp człekokształtnych w ZOO Wrocław jest opatrzone planszami edukacyjnymi, a zewnętrzny wybieg pozwala na obserwację zachowań świadczących o wysokiej inteligencji tych małp. Szympansy, podobnie jak ludzie, źle znoszą nudę. To dlatego wybiegi wewnętrzne szympansów obfitują w rozmaite „zabawki”. Sztuczna termitiera na zewnętrznym wybiegu, w której opiekunowie umieszczają przysmaki, dostarcza naszym podopiecznym nie tylko pożywienia, ale również rozrywki.