Surykatka jest drapieżnikiem z rodziny mangustowatych. Jest zwierzęciem bardzo charakterystycznym, niepodobnym do innych mangust. Surykatka wyróżnia się spośród innych przedstawicieli rodziny mangustowatych lekkością ruchów, cienkimi, stosunkowo długimi kończynami oraz czarno zakończony, długim ogonem. Surykatka osiąga 25-35 cm długości głowy i tułowia, jej ogon mierzy od 17-25 cm, a masa ciała zwierzęcia to 600 g do 1000 g (1 kg).

Jej ciało pokryte jest bardzo miękkim, obfita i długą sierścią, w umaszczeniu surykatki dominuje odcień szary, jasny, srebrzysty z niezbyt wyraźnymi poprzecznymi ciemniejszymi pręgami na grzbiecie. Głowa surykatki ma odcień biały, stąd wyraźne czarne oczy otoczone ciemną obwódką sprawiają wrażenie nieproporcjonalnie dużych. Pysk surykatki jest krótki i spiczasty a małe uszy zdradzają podziemny tryb życia.

Surykatki posiadają doskonały wzrok, który pozwala im rozpoznawać drapieżniki z dużej odległości. Surykatka jest w stanie na przykład odróżnić niegroźnego sępa od niebezpiecznego orła.

Charakteryzuje się także doskonałym węchem, niezbędnym przy poszukiwaniu pożywienia, zwykle ukrytego pod ziemią. Za pomocą czułego zmysłu węchu surykatki potrafią z łatwością zidentyfikować poszczególne osobniki w grupie rodzinnej oraz są w stanie rozpoznać granice swojego terytorium.

Podobnie jak większość ssaków, surykatki znakują swoje terytorium, pozostawiając ślady zapachowe. Zarówno samce, jaki samice tego gatunku produkują wydzielinę zapachowa w gruczołach okołoodbytowych, członkowie danej rodziny pozostawiają sygnały zapachowe w wybranych miejscach. Każdy z członków grupy ociera się potem o takie miejsca, uzyskując w ten sposób zapach wspólny dla wszystkich członków społeczności. Osobnika o obcym zapachu surykatki atakują i ścigają aż do granic swojego terytorium.

Surykatki spotykane są na jałowych obszarach sawann, porośniętych niskimi trawami i nielicznymi, rzadkimi drzewami. Nie bytują na bardzo suchych pustyniach ani na obszarach leśnych czy górskich. Gatunek ten jest szeroko rozpowszechniony w zachodnich częściach południowej Afryki, w tym w zachodniej i południowej Namibii, południowo-zachodniej Botswanie oraz północnej i zachodniej Republice Południowej Afryki.

Zagęszczenie gatunku może ulegać znacznym wahaniom na całym obszarze występowania pod wpływem takich czynników jak susza czy presja ze strony drapieżników. W Kgalagadi Transfrontier Park w Południowej Afryce zagęszczenie spadło z jednego osobnika / km2 w kwietniu 1994 r. do 0,32 osobnika / km2 w maju 1995 r. po zmniejszeniu ilości opadów.

Surykatki są aktywne podczas dnia, lubią wygrzewać się na słońcu. Żyją do 6 lat. Surykatki żyją w grupach rodzinnych, w skład których należą samce i samice w wieku reprodukcyjnym wraz z potomstwem. Dominujące samce są ojcami większości młodych. Stado liczące do 30 osobników składa się zazwyczaj z dwóch lub trzech grup rodzinnych. Poszczególne osobniki są wobec siebie łagodne i solidarne. W razie niebezpieczeństwa i nocą chronią się w podziemnych kryjówkach, na które wybierają najczęściej nory wiewiórek ziemnych, innych gatunków mangust bądź korytarze wykopane przez siebie.

Na terenach skalistych na schronienie surykatki wykorzystują szczeliny skalne. Surykatki są dość bojaźliwe i trzymają się w pobliżu nor. Schronienia te mogą schodzić do głębokości 2 metrów, zajmują powierzchnię 80-800 metrów kwadratowych i mogą mieć 15 do nawet 90 wejść. Temperatura w norze jest znacznie niższa niż na zewnątrz a jej wahania są niewielkie. Kolejne pokolenia surykatek mogą zajmować przez kilka lat te same schronienia. Surykatki opuszczają miejsca schronienia i przenoszą się w inne regiony wówczas, kiedy zabraknie im pokarmu.

Surykatki broniąc swojego terytorium (także przed innymi surykatkami) bywają bardzo agresywne. Jeżeli stojący na posterunku strażnik zauważy niebezpieczeństwo, natychmiast głośnym chrząknięciem alarmuje pozostałych członków stada. Zaalarmowane surykatki starają schronić się w najbliższej norze, jeśli jednak im się to nie uda, starają się przestraszyć agresora. Kiedy atakującym jest kobra lub inny wąż, zbierają się w grupę i ścigają gada, prowokując go do podjęcia walki. Kiedy wąż się zmęczy, samiec chwyta go za kark i zabija, surykatki nie zjadają martwego gada. Podobną taktykę surykatki stosują wobec o wiele większego od siebie szakala, starając się wrzaskami z wysokiej termitiery przegonić go ze swojego terytorium. Surykatki są bardzo solidarne, nigdy nie opuszczają członka grupy w niebezpieczeństwie i bronią go dopóki istnieje szansa uratowania.

Surykatki przystępują do rozrodu nawet 3 razy do roku, brzemienne samice spotykane są w listopadzie i w lutym. W pierwszej fazie zaloty przybierają formę ostrej walki. Początkowo stroną aktywniejsza jest samica, która chwyta samca za głowę i gryzie po pysku prowokując do ataku. Samiec znosi zaczepki, ale ich nie odwzajemnia. PO kilku godzinach samica uspokaja się i wówczas inicjatywę przejmuje samiec.

Ciąża u surykatek trwa około 11 tygodni, samica rodzi młode w jednej z komnat nory. W norze tej grupa będzie mieszkała co najmniej przez okres odchowu młodych. Surykatki rodzą w miocie od 3-4 młodych, maksymalnie 5. Po porodzie samica nadal spędza dni poza norą w poszukiwaniu pożywienia. Gdy matka przebywa poza pomieszczeniem, w którym są młode, oseski pozostają pod opieka pozostałych dorosłych członków grupy, zarówno samic, jak i samców. Dzięki takiemu podziałowi obowiązków matka może prawidłowo się odżywiać i karmić swoje potomstwo, co zwiększa szansę na przeżycie młodych.

Matka regularnie powraca do nory, aby karmić i pielęgnować potomstwo, czyści im brzuszki i pyszczki, wylizuje maluchom także okolice odbytu, co pobudza do oddawania moczu i kału. Już w 4 tygodniu życia matka stara się zainteresować swoje potomstwo pokarmem zjadanym przez osobniki dorosłe. W tym okresie wszyscy członkowie kolonii dostarczają młodym pożywienie, każda dorosła surykatka dzieli się swoja zdobyczą z młodymi, jeśli tylko o to poproszą. Jest to zachowanie odruchowe, które zanika w miarę, jak młode rosną i uczą się polować samodzielnie. Matka będzie uczyć potomstwo tych umiejętności, dopiero wówczas, kiedy będą zdolne towarzyszyć jej w polowaniu. Kiedy młode usłyszą okrzyk alarmowy, rzucają się w kierunku matki i przytulają się do niej. Razem z nią wracają do nory. Młode dojrzewają w wieku 1 roku.

Surykatki są drapieżnikami, żywią się głównie bezkręgowcami, są to chrząszcze , motyle, termity i szarańczaki. Surykatki są w stanie także upolować skorpiony, które zjadają wraz z kolcami jadowymi i szczypcami. Surykatki polują także na węże, jaszczurki, drobne ptaki i ssaki, pokarm zwierzęcy uzupełniają kłączami i korzeniami. Surykatki są w stanie wiele miesięcy przeżyć bez wody, przeżuwając wcześniej wykopane wilgotne kłącza, korzenie czy dzikie melony. Przysmakiem surykatek są także jaja gadzie i ptasie.

Młode surykatki uczą się od starszych członków stada, jak w bezpieczny i skuteczny sposób obchodzić się ze zdobyczą. W pierwszym kroku nauki młody osobnik dostaje martwe zwierzę (np. skorpiona), aby poznać ofiarę, następnie zaś żywe, ale nieuzbrojone zwierzę (np. skorpiona bez żądła). Dopiero w ostatnim etapie edukacji młoda surykatka dostaje żywe, uzbrojone zwierzę (np. skorpiona z żądłem) i ma zadanie jak najszybciej go zabić. Surykatki wykazują podwyższoną odporność na jad niektórych gatunków węży i skorpionów.

Surykatka, ma niewiele okazji do spotkań z człowiekiem, gdyż zasiedla pustynne i jałowe tereny. Nie niszczy zbiorów nie plądruje zagród w poszukiwaniu pożywienia, więc człowiek nie zagraża poważnie jej egzystencji. Jednakże gatunek ten z łatwością się oswaja, więc w Afryce Południowej bywa hodowana w domach, w których wykorzystuje się jej naturalną zdolność do polowań w polowaniu na szczury i myszy.

Trudno jest wyróżnić główne zagrożenia dla tego gatunku, trend liczebności gatunku jest stabilny. Infekcje bakteryjne powodujące gruźlicę, powszechnie spotykane u tego gatunku oraz obecność surykatki na rynku egzotycznych gatunków trzymanych przez kolekcjonerów nie ma dotychczas negatywnego wpływu na dzika populację surykatek.

Surykatki są obecne na kilku dużych i dobrze zarządzanych obszarach chronionych, włączając w to Park Kgalagadi Transfrontier.