Sajmiri wiewiórcza to jedna z najmniejszych małp, należąca do rodziny płaksowatych. Zwana jest też trupią główką ze względu na charakterystyczny wzór w części twarzowej. Sajmiri wiewiórcza należy do najbardziej rozpoznawalnych małp rodziny płaksowatych (Cebidae). Małpy z tej rodziny należą do małp szerokonosych, zamieszkujących lasy tropikalne Ameryki Południowej. Przedstawiciele tej rodziny to niewielkich rozmiarów ciała małpy z długim ogonem. Cechy charakterystyczne tych małp to palce zakończone paznokciami, mało chwytny kciuk, ale za to duży i chwytny pierwszy palec stopy, szeroko rozstawione, nozdrza, otwarte na boki.

Długość głowy i tułowia sajmiri wiewiórczej wynosi ok. 30 cm, ogona chwytnego ogona to około 40 cm, czyli jest dłuższy od reszty ciała! Masa ciała sajmiri wiewiórczej to zaledwie 0,75- 1 kg. Część twarzowa tej małpy szerokonosej jest mała w porównaniu z częścią mózgową. Oczy duże osadzone blisko siebie, duże owłosione uszy, sierść krótka, gęsta, miękka i jaskrawo ubarwiona. Samce i samice sajmiri wiewiórczej mają takie same ubarwienie. Czubek głowy, grzbiet i boki zwierzęcia są koloru aguti (brudna oliwka) , dłonie i nadgarstki i przedramiona przybierają barwę pomarańczową lub żółtą. Końcówka ogona tej małpy jest czarna. Sajmiri wiewiórcza zmienia kolor sierści wraz z wiekiem. W okresie dojrzałości i starości grzbiet tej małpy przybiera barwę jaskrawo-pomarańczową. Ubarwienie sajmiri wiewiórczej stanowi doskonały kamuflaż, taki, że jeżeli zwierzę pozostaje w bezruchu nie można jej dostrzec w środowisku naturalnym nawet z odległości zaledwie kilku metrów.

Zasięg występowania sajmiri wiewiórczej obejmuje północno-wschodnią część Amazonii w Gujanie, Brazylii, oraz północnej części Amazonii –Gujanie Francuskiej, Gujanie i Surinamie. Sajmiri wiewiórcza występuje w różnorodnych siedliskach, obejmujących środowiska przyrodnicze z dostateczną ilością owoców czy owadów. Spotykana jest w wilgotnych i suchych lasach tropikalnych, włączając w to lasy mangrowe, pierwotne i wtórne lasy deszczowe.

Gatunek ten wykazuje adaptację do lasów zdegradowanych działalnością człowieka. Grupy sajmiri wiewiórczych preferują wyższe partie lasów, w których szukają schronienia, schodząc na dół, aby zaspokoić pragnienie w wodopoju. W gęstych gałęziach drzew i trudno dostępnych pnączach sajmiri wiewiórcza odnajduje schronienie na noc, małpka ta zwija się do snu w kłębek.

Sajmiri wiewiórcza żyje w grupach socjalnych złożonych z kilkunastu dorosłych samców i samic, wraz z osobnikami młodocianymi i maluchami. Liczebność grupy sajmiri wiewiórczej waha się od 10 do 35 osobników, ale ulega większym wahaniom w większych lasach, gdzie grupa może liczyć od 15 do kilku setek osobników. Całkowita liczebność grupy jest trudna do określenia, ponieważ je członkowie zbierają się w mniejsze podgrupy w określonych porach dnia lub roku, a także kilka grup może w pokoju żerować na większych drzewach owocowych.

W grupie sajmiri wiewiórczej występuje wyraźna segregacja płci, z samcami mieszkającymi na obrzeżach przez większą część roku. Rdzeń grupy stanowią samice, wokół których gromadzą się pozostali jej członkowie. W grupie sajmiri wiewiórczych zauważono, że samice potrafią zjednoczyć stado wokół siebie bez stosowania agresji. Przemieszczanie się grupy zdeterminowane jest przez aktywności życiowe samic.

Samice sajmiri wiewiórczej tworzą podgrupy w obrębie większej społeczności, zwykle stabilne przez lata. Samice pozostają w podgrupie, w której przyszły na świat, u boku swojej matki. Większość członków grupy jest spokrewniona, stąd silne więzi między tworzącymi ją osobnikami. Kiedy podgrupy stają się większe, mogą się rozpaść na kilka nowych, mniej licznych. Osobniki należące do podgrupy ograniczają swoje interakcje społeczne tylko do członków własnej grupy, nie gromadząc się z przedstawicielami innych grup. W obrębie podgrupy niektóre samice mogą być bardziej wpływowe i aktywniejsze w podejmowaniu decyzji dotyczących działań grupy, niż pozostałe. Istnieje wyraźna hierarchia między podgrupami i agresja między podgrupami może być bardzo silna. Samce opuszczają podgrupę rodzinną między 6 a 8 miesiącem życia. W okresie godowym niezainteresowane zbliżeniem samice mogą zachowywać się agresywnie wobec samców, stąd samice, które chcą zwiększyć swoje szanse na udaną prokreację często opuszczają w tym czasie grupę. Zaloty między osobnikami mogą trwać nawet kilka godzin. Samice wykazują czasem preferencje do określonego samca, odganiając pozostałych zalotników.

Podczas roku zauważono istotne zmiany w zachowaniu dorosłych samców. Przez większość roku samce sajmiri wiewiórczej zachowują się cicho i są mało aktywne. Zachowują dystans od grupy i unikają kontaktu z dorosłymi samicami czy innymi członkami grupy, gdyż próby zbliżenia się często kończą się agresją ze strony samic. Miedzy dorosłymi samcami także rzadko dochodzi do kontaktów, z wyjątkiem sytuacji, w których członkowie grupy są czymś pobudzeni np. w obliczu potencjalnego zagrożenia. Natomiast podczas sezonu godowego. zachowanie samców sajmiri wiewiórczej zmienia się gwałtownie. W tym czasie osobniki męskie przejawiają zachowania związane z walką i dominacją, przybierają na wadze, stają się nadpobudliwe, bardzo agresywny i głośne. Większość dnia spędzają na próbach zbliżenia do samic albo walkach o dominację w obrębie grupy samców. Jest to więc czas w którym samce swoim bojowniczym zachowaniem ustalają jasną dominację w obrębie swojej płci.

Samice preferują współżycie z wysoko postawionymi w hierarchii samcami, jednakże osobniki te często są tak zajęte obroną swojego terytorium, że nie mogą poświęcić czasu samicom, dlatego niżej postawione w hierarchii samce mają większy udział w kopulacji. Podczas sezonu godowego hierarchia w obrębie grupy może zmieniać się kilkakrotnie. Walki miedzy samcami mogą być gwałtowne i kończyć się wzajemnym ranieniem się zwierząt. Samce oceniają wzajemnie swoje predyspozycje do walki poprzez potrząsanie gałęziami, skoki, hałasowanie i wokalizację . Pokonane i ranne zwierzęta chudną , tracąc swój bojowniczy (większa masa ciała) wygląd. Niektóre samce mogą próbować rozdzielać swoich towarzyszy podczas walk, przez chwytanie walczących, gonienie ich, dosiadanie lub po prostu stawanie między nimi.

Samice pozwalają na zbliżenie płciowe tylko tym samcom, którzy zachowują się spokojnie i cicho, natomiast odganiają osobniki głośne i podekscytowane. Okres ciąży u sajmiri wiewiórczej trwa 160–170 dni. Rodzi się zwykle jedno, rzadziej dwoje młodych. Po urodzeniu młode przez cały czas przebywają z samicą trzymając się jej klatki piersiowej –najmłodsze, a nieco starsze – grzbietu. Samiec nie uczestniczy w opiece nad potomstwem, ale w wychowaniu mogą brać udział inne samice.

Dorastające samce sajmiri wiewiórczej próbują ugruntować swoją pozycje w systemie hierarchicznym grupy. Często nie są akceptowane przez dorosłe samce, które zmuszają młodzież do życia na obrzeżach grupy, zanim nie będą na tyle silni, żeby wywalczyć swoje miejsce w społeczności. Dojrzewanie samców może zależeć od czynników społecznych w grupie. Obecność silnych dorosłych samców może spowolnić dojrzewanie słabszych osobników młodocianych.

W razie niebezpieczeństwa sajmiri wiewiórcze zwykle uciekają, ale dorosłe samce mogą sprawdzać źródło niebezpieczeństwa i informować swoich towarzyszy o naturze zagrożenia.

Widoczny jest brak poważnych zagrożeń dla tego gatunku. Z powodu małych rozmiarów ciała z reguły nie poluje się na ten gatunek małp. Dawniej wykonywano na sajmiri eksperymenty medyczne. Jest też obecna na rynku sprzedaży jako zwierzę domowe. Gatunek ten jest objęty prawną regulacją międzynarodowego handlu i jest ujęty w załączniku II CITES (Konwencji Waszyngtońskiej). Przewidywany jest spadek liczebności populacji sajmiri wiewiórczej.

Badania nad reintrodukcją (wprowadzaniem zwierząt wyhodowanych do środowiska naturalnego) w ośrodku rehabilitacji naczelnych w Gujanie Francuskiej wykazały, że osobniki sajmiri wiewiórczej urodzone w warunkach hodowlanych, przetrzymywane w klatkach, czy wręcz pozyskane po interwencjach, częściej umierają niż małpy tego gatunku urodzone w naturalnym środowisku. Jednym z celów działalności ośrodka jest przystosowanie zwierząt do lokalnych warunków siedliskowych przed wprowadzeniem ich na wolność.

Sajmiri wiewiórcza jest gatunkiem popularnym w ogrodach zoologicznych. Jednakże badania wykazały, że hodowla małp z tego rodzaju w europejskich ogrodach zoologicznych nie przynosi oczekiwanych sukcesów i wymaga jeszcze ulepszenia i ścisłej współpracy między instytucjami, aby zapobiec wyginięciu rodzaju w najbliższej przyszłości. W 2021 roku w 46 ogrodach zoologicznych w Europie przebywało 260 osobników, w tym 35 młodych.

W ZOO Wrocław gatunek ten objęty jest programem EEP.Od 2011 roku hodujemy sajmiri wiewiórcze, małpy te przebywają w domku, w którym zimą można je oglądać przez szybę, a z początkiem wiosny wychodzą na wyspę, która nazywa się Sajmiri. Mamy też regularne przychówki. W 2021 roku w ZOO Wrocław nasza grupa hodowlana składała się z 7 osobników, w tym 2 młodych.