Pawiany masajskie charakteryzują się mocno zaznaczonym dymorfizmem płciowym. Samce są znacznie większe od samic, mogą osiągać masę około 23 kg przy wzroście około 84 cm i posiadają znacznie dłuższe kły. Samice są drobniejsze, osiągają masę ciała do 12 kg a wzrost to około 60 cm. Pawiany masajskie mają smukłe ciało, bezwłosy pysk, bardzo blisko siebie osadzone oczy, a wokół głowy i policzków widoczne są pokaźne baki, o nieco jaśniejszej barwie niż pozostała część ciała. Prawie całe ciało pokryte jest gęstą sierścią o barwie zielono – żółtej z czarnymi końcówkami. U starszych pawianów można zaobserwować wzdłuż grzbietu i na bokach kończyn długie, żółte włosy.

Pawiany masajskie posiadają ogon, który nie jest chwytnym organem, jednak wykorzystują go do wspinania się po drzewach. Na zadzie widoczne są zrogowaciałe, bezwłose części skóry zwane modzelami siedzeniowymi, które ułatwiają siedzenie na twardych i chropowatych gałęziach, a u samic dodatkowo w okresie godowy robią się większe, mocno rozpulchnione i nabierają jaskrawej barwy sygnalizując w ten sposób gotowość rozrodczą. Maksymalna długość życia pawiana masajskiego w naturalnym środowisku to około 30 lat. W warunkach hodowlanych pawian masajski może dożyć nawet do 45 lat.

Istnieją dwa podgatunki pawian masajskiego: Papio cynocephalus cynocephalus występuje w środkowej i południowo-wschodniej części zasięgu, w tym w Zambii na wschód od Luangwa, Malawi, północnym Mozambiku oraz większości Tanzanii. Papio cynocephalus ibeanus występuje w południowo-wschodniej Etiopii, południowej Somalii oraz południowo-wschodniej i przybrzeżnej Kenii. Są obecne na sawannach, a także na terenach górskich, łąkach i na obrzeżach lasów. Do zamieszkania jakiegoś terenu niezbędne są dla nich 3 elementy: drzewa, skały i dostęp do wody. Zajmują tereny, na których występują dwie pory roku.

Pawiany masajskie są zwierzętami stadnymi, a ich stada mają bardzo skomplikowaną strukturę wewnętrzną. Grupa pawianów w stadzie może zajmować terytorium od 2 do 4km2, liczyć od 20 do 180 osobników, które śpią razem, polują i podróżują wspólnie. Dziennie stado pawianów może pokonać nawet 6 km, ale każdego dnia, do zmroku, musi znaleźć takie miejsce do spania, aby mogła tam odpocząć cała grupa. Stado odpoczywa na drzewach lub na skałach czy klifach, więc znalezienie odpowiedniego miejsca do spania nie jest takie proste.

W czasie wędrówki stado pawianów masajskich maksymalnie zabezpiecza się przed potencjalnymi atakami z zewnątrz. Przód zabezpieczają samce, samice i młode pozostają bezpiecznie w środku, a mniej dominujące samce zabezpieczają tyły. Pawiany są bardzo radosnymi małpami, mają ogromne poczucie humoru, często w zabawach zaczepiają stare lwy, kiedy są pewne, że uda im się uciec, a prędkość do jakiej mogą się rozpędzić, to nawet 45km/h.

Młode samce nie są rodzinnie i emocjonalnie związane ze stadem i nie mają więzi ze swoimi krewnymi dlatego dość szybko opuszczają stado, czasami nie będąc jeszcze w pełni dorosłymi i poszukują innego stada w którym rozpoczną swoje nowe życie. Okres samotnego wędrowania trwa nawet kilkanaście miesięcy i wtedy młode pawiany często stają się łupem drapieżników. Oczywiście pozostanie w nowej rodzinie wiąże się z ustaleniem miejsca w stadzie pomiędzy tymi samcami, które już w tym stadzie mieszkają. Jednak ostateczną decyzję o pozostaniu podejmują samice, a brak akceptacji może być dla samca procesem bardzo trudnym, długotrwałym i bardzo niewdzięcznym. W ostatecznym rozrachunku dominującymi samcami zostają z reguły młode, najsilniejsze osobniki, które niedawno przybyły do stada. Starsze samce często tworzą koalicje, aby wspólnie stawić czoło młodemu samcowi alfa i wywalczyć sobie trochę więcej praw i przywilejów.

W odróżnieniu od samców samice nie emigrują ze stada, pozostają w nim na całe życie i dlatego są ze sobą mocno spokrewnione. W żeńskiej linii najważniejszą rolę w rodzinie pełni matka, a następnie w hierarchii poszczególne siostry według ich urodzenia. Samice pomagają nie tylko swojemu potomstwu ale również swoim krewnym. Ciotki pomagają siostrzenicom, babcie wspierają swoje wnuczki podczas rodzinnych sporów. Naukowcy z Uniwersytetu Duke’a (USA) – badając i obserwując relacje samic dziko żyjących w stadach zauważyli, że przyjacielskie samice pawianów, które poświęcają dużo czasu na podtrzymywanie więzi z innymi członkami stada, cieszą się dłuższym i zdrowszym życiem niż ich samotne koleżanki. Dłuższemu życiu sprzyjają również liczne relacje miedzy płciami. Samice tworzące rodzinę zachowują się nieco inaczej w stosunku do samic nie spokrewnionych i nie angażują się w ich spory.

Pawiany masajskie komunikują się ze sobą w bardzo złożony sposób, używając co najmniej dziesięciu różnych wokalizacji, sygnałów wizualnych, gestów i komunikacji dotykowej. Bardzo ekspresyjnie wykazują swoje niezadowolenie, radość czy potrzeby seksualne. Komunikacja dotykowa służy do zacieśniania więzi społecznych, często pomaga w rozładowaniu emocji poprzez tzw. iskanie (usuwanie pasożytów i resztek sierści z futra).

Również reprodukcja jest bardzo mocno związana z organizacją społeczną w stadzie. Samice osiągają dojrzałość płciową w wieku 5 – 6 lat, a samce w wieku 4 – 7 lat. Cykl płciowy u samicy trwa około 32 – 44 dni i jest zależny od predyspozycji osobniczych i populacji. Ponieważ stado jest dość liczne, a samce i samice żyją wspólnie, każdy samiec może kojarzyć się z dowolną samicą przy czym najczęściej w okresie danej rui każda samica wiąże się tylko z jednym samcem. Często dochodzi do walk samców o wybrane samice, ale często samce próbują obłaskawiać samice poprzez zaprzyjaźnianie się z nimi i jej wcześniejszym potomstwem, często przynosząc jedzenie czy opiekując się młodymi. Samice bardzo często wybierają na swojego partnera starszego samca, zwłaszcza gdy ma już potomstwo.

Jeżeli akt godowy był skuteczny, samice przestają się już interesować samcami, skóra modzeli siedzeniowych zmienia barwę na czerwoną co jest sygnałem dla samców, że samica będzie miała potomstwo i należy pozostawić ją w spokoju.

Ciąża trwa od 175 do 181 dni, samica najczęściej rodzi jedno młode o masie ciała niespełna 1kg. Barwa sierści noworodka różni się od rodziców, jest czarna lub czerwonawa, co pozwala odróżnić maluchy od starszych małp. Po porodzie młode jest całkowicie zależne od matki, przez pierwsze parę miesięcy pije mleko matki zawieszony pod jej brzuchem, następnie zaczyna jeść pokarm stały przenosząc się powoli na jej grzbiet, a odsadzenie od piersi następuje około 1 roku życia. Samice mają odstęp między porodowy wynoszący od 21 do 27 miesięcy. Okres laktacyjny jest bardzo dużym wydatkiem energetycznym, samice znacznie tracą na wadze i potrzebują regeneracji przed następną ciążą.

Wychowaniem potomstwa oraz pielęgnacją zajmują się głównie samice. One uczą swoje młode wszystkich zachowań i otaczają je miłością. Starsze matki są bardziej pobłażliwe dla niż młode mamy. Często też u młodych matek występuje tzw. syndrom odrzucenia, którego nie obserwuje się u dojrzałych samic. Natomiast samce mają bardzo złożone relacje z potomstwem. Zdarza się, że samce noszą maluchy, chronią je i dzielą się z nimi pożywieniem, zwłaszcza mięsem. Dorosłe samce wykorzystują obecność maluchów podczas napiętych interakcji z innymi dorosłymi samcami. Obecność malucha w takich spotkaniach męsko – męskich często skutkuje hamowaniem agresji ze strony innych samców.

Gatunek ten jest szeroko rozpowszechniony i lokalnie pospolity, ale nierównomiernie rozmieszczony w obrębie swojego rozległego zasięgu występowania.

Nie zaobserwowano większych zagrożeń dotyczących gatunku, trend liczebności populacji jest stabilny. Jednakże niektóre populacje mogą znajdować się pod presja działalności człowieka związanej z rozwojem rolnictwa i osadnictwa na terenach występowania pawianów masajskich. Zwiększenie liczebności populacji człowieka związane jest z intensyfikacją polowań. Innym zagrożeniem jest zakładanie pułapek na pawiany, w odwecie za straty spowodowane przez te małpy w uprawach rolnych. Zaobserwowano także, że pawiany zakażają się bakterią podobna do tej, która powoduje u ludzi frambezję, chorobę zaliczaną do krętkowic niewenerycznych . W przypadku pawianów infekcja rozprzestrzenia się poprzez kontakty seksualne i jest związana z otwartymi zmianami w okolicach narządów płciowych obu płci. Stopień zachorowalności jest różny, w tym zaobserwowano kilka zgonów występujących u pawianów w Parku Narodowym Gombe w Tanzanii. Genitalia tych zwierząt były tak poważnie uszkodzone, że został utrudniony przepływ moczu.

Chociaż obecna presja łowiecka i zachorowalność nie stanowią poważnych zagrożeń dla gatunku, oba zjawiska zasługują na uwagę i monitorowanie.

Misją ZOO Wrocław jest prowadzenie działań edukacyjnych i ochrona zagrożonych gatunków. Realizuje ją na swoim terenie, ale również poza nim. W ramach ochrony gatunkowej na terenie zoo prowadzona jest hodowla zachowawcza gatunków zagrożonych wyginięciem lub tych, które wyginęły w naturze. To też zoo, które najbardziej angażuje się w ratowanie zwierząt w środowisku naturalnym. Odwiedzając wrocławskie zoo, a zwłaszcza wybierając bilet wstępu „ZOO NA RATUNEK”, zwiedzający pomagają ocalić liczne gatunki zwierząt.