Mangaba rudoczelna to gatunek afrykańskiej małpy z rodziny koczkodanowatych, poważnie zagrożonej wyginięciem. Nie tworzy podgatunków. Małpa o wysmukłej, mocnej budowie ciała. Mangaba rudoczelna wyróżnia się wielobarwną okrywą włosową, złożoną z włosów krótkich i cienkich, o różnych odcieniach barwy brązowej, indywidualnych dla poszczególnych osobników. Mangaba rudoczelna Twarz tej małpy jest naga, wyróżnia się wydatnymi bokobrodami jasnej barwy.

Oczy małpy są duże z charakterystycznymi białymi powiekami. Uszy są do połowy zakryte włosami. Tułów mangaby rudoczelnej jest wydłużony, kończyny smukłe, prawie równej długości, barwy ciemnobrunatnej, wyjątkowo długi, niechwytny ogon. Mangaba rudoczelna jest największą z małp swojego rodzaju, długość jej ciała wynosi 50-70 cm, długość ogona 60-80 cm, wysokość w pozycji siedzącej: 35-40 cm, masa ciała dorosłych samców to 15 kg. Samce przewyższają samice nieznacznie pod względem wymiarów, natomiast znacznie jeśli chodzi o masę ciała.

Mangaba rudoczelna występuje na niewielkim obszarze Afryki równikowej w Kamerunie, Gabonie i Nigerii. Zasięg tego gatunku wynosi około 270 000 km², z czego oddzielny fragment na północ od głównego pasa przybrzeżnego zajmuje obszar około 3500 km². Mangaba rudoczelna występuje w szerokim paśmie przybrzeżnego lasu deszczowego, nie dalej niż 350 km od wybrzeża, do wysokości 1000 m n.p.m. Gatunek ten występuje zwykle w lasach deszczowych, ale spotykany jest również w lasach namorzynowych, suchych, galeriowych i bagiennych. Można go również znaleźć w młodych lasach wtórnych i wokół obszarów uprawnych.

Mangaba rudoczelna prowadzi naziemny i nadrzewny tryb życia, przebywając i żerując w niższych partiach drzew i krzewów i schodząc często na ziemię, w poszukiwaniu pokarmu lub schronienia przed drapieżnikami. Po drzewach przemieszcza się na czworakach, pomagając utrzymać równowagę długim ogonem. Prowadzi wędrowny tryb życia, podczas wędrówek po ziemi trzyma ogon podniesiony pionowo ku górze lub też wyciągnięty ku przodowi nad tułowiem. Mangaba rudoczelna potrafi także skakać po gałęziach, biegać po ziemi a nawet pływać. Prowadzi dzienny tryb życia, w nocy odpoczywa lub śpi w gałęziach drzew w pozycji siedzącej . Żyje w grupach liczących od 14 do 25 osobników ( okazjonalnie do 60). Czasem spotyka się też pary lub żyjące samotnie dorosłe samce. Wzajemne porozumiewanie w grupie ułatwia dobrze rozwinięta u tego gatunku mimika twarzy.

Relacje między samcami mangab są bardziej agresywne i mniej afiliacyjne (oparte na wzajemnym porozumieniu) niż między samicami. Przyczyną tego może być fakt, że większość samców jest niespokrewnionych, a sukces reprodukcyjny samców w dużej mierze zależy od rywalizacji o samice.

Samice mangab rudoczelnych pozostają w swojej grupie rodzinnej na całe życie i tworzą stabilny rdzeń grupy społecznej.

U mangab rudoczelnych nie ma wyraźniej pory godowej , mogą się rozmnażać przez cały rok. Ciąża u mangaby rudoczelnej trwa od 175 – 177 dni. Najczęściej rodzi się jedno młode. W wieku około trzech do czterech tygodni młode zaczynają jeść owoce. Transportowane są uczepione brzucha matki. Między czwartym a szóstym tygodniem życia maluch zaczynają się bawić a do szóstego tygodnia życia po raz pierwszy opuszcza ramiona matki, pozostając jednak w jej pobliżu. Pomiędzy szóstym a czternastym tygodniem życia maluch rozpoczyna eksplorację bezpośredniego otoczenia, ale ogranicza się do do obszaru w pobliżu matki. W tym czasie młode porusza się już bardziej niezależnie, potrafi już biegać, chodzić i skakać. Jednakże, gdy wymagane jest szybkie przemieszczanie się grupy w gałęziach drzew lub na gruncie, młode nadal będzie przylegać do matki po jej stronie brzusznej. Młode w tym okresie częściej oddziela się od matki i zaczyna wchodzić w interakcje z innymi członkami grupy, rozwijając umiejętności społeczne i zabawowe, które są naprawdę ważne w jego rozwoju.

Zabawy społeczne rozpoczynają się w wieku 16 tygodni, a po kilku tygodniach matka zaczyna odmawiać karmienia młodego, aktywnie zniechęcając do takich interakcji. Ojciec malucha nie wchodzi w interakcje ze swoim potomstwem przez pierwsze tygodnie życia malucha.

Obserwując zachowania mangab rudoczelnych w warunkach hodowlanych, zauważono, że odstępy między urodzeniami (jeśli młode przeżyło ponad 30 dni i było wychowywane przez matkę) wahają się od 8 do 25 miesięcy (średnio 16,9 miesiąca). Jeśli maluch zmarł wkrótce po urodzeniu lub był wychowywany przez opiekuna, odstęp między porodami wynosił od 5 do 12 miesięcy (średnio 8,7 miesiąca). Liczba urodzeń w europejskich ogrodach zoologicznych , instytucjach objętych programem EEP dla mangab rudoczelnych do 1998 r. wynosiła 110, a śmiertelność maluchów 24,5%. Większość zgonów nastąpiła w pierwszych 4 miesiącach życia.

Jastrząb (Stephanoaetus coronatus) poluje na różne gatunki małp, w tym na mangaby rudoczelne. Do innych wrogów naturalnych mangab zaliczamy lamparty i szympansy.

Mangaba rudoczelna to przede wszystkim gatunek owocożerny (80 % diety), uzupełniający dietę białkiem zwierzęcym (głównie gady). Jednakże dieta tych małp jest bardzo zróżnicowana i może również obejmować nasiona i orzechy, bezkręgowce, grzyby, kwiaty i liście. Wiele owoców i orzechów może być bardzo twardych, ale mangaby potrafią je z powodzeniem gryźć za pomocą potężnych szczęk i grubych siekaczy. Mangaby radzą sobie czasem z twardą skórka owoców w ten sposób, że wcierają owoc w gałąź, aż do pęknięcia skórki. Zaobserwowano , że mangaby dostosowują się do zmieniającej się dostępności owoców. W Sette Cama Gabon małpy te żerowały w różnych częściach swojego siedliska w ciągu sezonu, aby uzyskać wystarczającą ilość pożywienia (Cooke, 2012) i ta sama grupa również dynamicznie rozbijała się na mniejsze grupki lub łączyła się, w zależności od dostępności owoców. Mangaby rudoczelne czasem żywią się zbożami, żerując na polach uprawnych.

Mangaba rudoczelna jest zakwalifikowana w Czerwonej Księdze Gatunków Zagrożonych jako gatunek zagrożony wyginięciem ponieważ została silnie dotknięta zarówno utratą siedlisk, jak i polowaniami w większości swojego zasięgu. Lokalnie uważana jest za szkodnika rolniczego.

Gatunek ten żyje w pobliżu wybrzeża Atlantyku, gdzie lasy zostały znacznie zmodyfikowane na potrzeby rolnictwa. Ma to miejsce szczególnie na wybrzeżu Kamerunu, gdzie przemysłowe plantacje rolnicze (banany, palma olejowa, kauczuk) i małe gospodarstwa rolne zastąpiły obecnie większość pierwotnych lasów. Szacuje się , że liczebność gatunku uległa spadkowi przekraczającemu 50% w ciągu ostatnich 27 lat (trzy pokolenia- małpy te dożywają zwykle wieku 9 lat w naturalnym środowisku).

Mangaba rudoczelna jest także zagrożona przez nielegalne polowania dla mięsa, zarówno dla lokalnej konsumpcji, jak i dla sprzedaży komercyjnej do odległych miast. Duże rozmiary ciała tych zwierząt, przebywanie zarówno na ziemi jak i na drzewach, liczne grupy i głośna wokalizacja powoduje, że mangaby rudoczelne są łatwo dostrzegane z odległości i dlatego łatwo je zabić lub schwytać. Kłusownicy chętniej wybierają też mangaby, gdyż polowanie na nie jest bardziej efektywne, tzn przy mniejszym zużyciu naboi można łatwo pozyskać większą ilość pożądanego mięsa. Badania przeprowadzone na 30 myśliwych wykazały, że mangaba rudoczelna stanowiła mniej niż 1% całkowitej populacji naczelnych, natomiast w południowo-zachodnim Kamerunie była najrzadszą małpą, bardzo rzadko tez można kupić jej mięso na targowiskach. Na obszarach o zwiększonej presji polowań najczęściej jako pierwszy zostaje unicestwiony największy gatunek, w tym przypadku jest to mangaba rudoczelna.

Wzrost liczebności człowieka na obszarach występowania mangaby rudoczelnej utrzymuje się na poziomie około 2,7% rocznie i wg ONZ i Banku Światowego nie prognozuje się spadku tego trendu przez kilka kolejnych dziesięcioleci. Zwiększenie liczby ludności spowoduje wzrost zapotrzebowania na ziemię uprawną, zaspokoić potrzeby żywieniowe ludzi, a rosnąca industrializacja rolnictwa we wszystkich tych krajach będzie oznaczać, że coraz więcej lasów deszczowych będzie przekształcana w monokultury kukurydzy, soi, palm oleistych czy kauczuku, w których mangaby rudoczelne nie będą mogły egzystować. Dzięki budowie dróg w niedostępnych niegdyś regionach dostęp do niegdyś odległych lasów znacznie się zwiększył w ciągu ostatnich 20–30 lat i będzie wzrastał w przyspieszonym tempie, ułatwiając polowanie i transport mięsa z buszu zarówno do miejscowych rynków jak i odległych ośrodków miejskich. Utrata siedlisk również znacznie wzrośnie wzdłuż szerokich korytarzy utworzonych przez te drogi. Do 2050 r. region występowania mangab rudoczelnych będzie miał niewiele, jeśli w ogóle, terenów nietkniętych przez polowania. Mangaba rudoczelna jest zabijana nielegalnie w celu konsumpcji lokalnej i handlu mięsem z buszu na lokalnych rynkach. Mangaba rudoczelna jest wymieniona w załączniku II CITES oraz w klasie B Afrykańskiej konwencji o ochronie przyrody i zasobów naturalnych. We wszystkich parkach narodowych obszaru występowania C. torquatus obowiązuje zakaz polowania, dlatego na tych obszarach gatunek jest objęty ochroną prawną. Jednak słabe stosowanie i przestrzeganie prawa zarówno na obszarach chronionych, jak i poza nimi, skutkuje polowaniami na ten gatunek na całym ich obszarze jego występowania.

W Afryce Środkowej, na południe od rzeki Sanaga, ostoją mangaby rudoczelnej wydają się być Natomiast w Afryce Zachodniej można ją spotkać w Korup NP w Kamerunie oraz Okomu i Cross River NPs oraz Omo Forest Reserve w Nigerii. Gatunek ten jest nadal obecny na wielu obszarach chronionych, w tym: rezerwacie przyrody Banyang-Mbo, rezerwacie Campo-Ma’an, rezerwacie Douala-Edea, PN Korup i proponowanym PN Ebo (Kamerun); Conkouati-Douli NP (Kongo); Monte Alén NP (Gwinea Równikowa); Loango, Mayumba, Moukalaba-Doudou i Pongara NPs oraz Sette Cama Forest Reserve (Gabon); i Okomu NP, Cross River NP (Nigeria). Poza obszarami chronionymi gatunek ten jest coraz rzadszy lub nieobecny, zwłaszcza na obszarach o średniej lub wysokiej gęstości zaludnienia, o dużej aktywności rolniczej lub na obszarach objętych koncesją na aktywne pozyskiwanie drewna.