Nazwę łacińską hipopotama nilowego– Hippopotamus amphibius tłumaczymy jako koń rzeczny, co sugeruje wodno-lądowy tryb życia tego zwierzęcia, które spędza dzień w wodzie a w nocy opuszcza środowisko wodne i wyrusza na żerowanie na lądzie. Hipopotam nilowy wykorzystuje wodę jako miejsce schronienia przez niebezpieczeństwem i palącym słońcem i zazwyczaj nie zjada roślinności wodnej, raczej żywiąc się trawą, która rośnie w różnych odległościach od źródła wody. Hipopotamy przebywają w różnorodnych siedliskach wodnych, rzekach, jeziorach i terenach podmokłych. Dla hipopotama nilowego środowisko wodne jest niezbędne, szczególnie podczas pory suchej. Skóra tego ssaka musi pozostać stale wilgotna, gdyż pęka wystawiona przez dłuższy czas na działanie powietrza.
Hipopotamy wydzielają czerwony płyn z gruczołów podskórnych, który, jak się uważa, działa zarówno jako filtr przeciwsłoneczny, jak i antybiotyk.
Hipopotamy nilowe to zwierzęta społeczne, socjalne, żyjące w grupie w której samiec ma kontakty seksualne z wieloma samicami. Odpoczywające w zbiorniku wodnym podczas dnia, zgromadzenia hipopotamów nilowych, mogą liczyć od dziesiątek nawet do setek osobników. Grupy te złożone są z samca i samic opiekujących się potomstwem, system socjalny oparty jest na terytorializmie związanym z rozmnażaniem się. Samice osiągają dojrzałość płciową w wieku 7-9 lat, samce 9-11. Samice hipopotama nilowego zwykle rodzą jedno młode co dwa lata, a karmienie młodych mlekiem trwa 18 miesięcy lub nawet dłużej. W warunkach hodowlanych aktywność seksualna i dojrzałość płciowa występuje u jeszcze młodszych osobników. Samce monopolizują linie brzegową jeziora czy rzeki na obszarze swojego terytorium, tolerując samców- kawalerów na swoim terytorium, pod warunkiem, że ci drudzy okazują im uległość.
Walki o posiadanie terytorium mogą być zaciekłe, a zwierzęta mogą wyrządzać sobie nawzajem znaczne szkody, ale drobne konflikty są zwykle rozstrzygane poprzez grożenie, które objawia się najczęściej poprzez „ziewanie”. Samce terytorialne zwykle nie walczą ze sobą, a ciężkie walki mają zwykle miejsce tylko wtedy, gdy kawaler wyzywa terytorialnego samca o przejecie kontroli nad jego terytorium. Podczas nocnego żerowania samce nie zachowują się agresyjnie wobec siebie.
Samce hipopotamów nilowych, a rzadziej samice, rozpryskują swoje odchody machając energicznie ogonem, podczas defekacji zarówno w wodzie jak i na ladzie. W ten sposób raczej sygnalizują swoją obecność niż przejawiają zachowania terytorialne. Stosy odchodów mogą oznaczać granice terytorium hipopotamów i pomagać im orientować się w terenie. Hipopotamy porozumiewają się za pomocą bogatej wokalizacji, w formie złożonych pomruków, które służą do komunikacji. Hipopotamy nilowe wokalizują zarówno na lądzie jak i pod wodą.
Termoregulacja prawdopodobnie determinuje nocny zwyczaj żerowania hipopotamów nilowych. Zwierzęta te zwykle opuszczają zbiorniki wodne po zachodzie słońca i spędzają nocną porę spasając trawę w promieniu kilku kilometrów od swojego wodnego siedliska.
Odległość, jaką zwierzęta pokonują na pastwiskach, zależy od pory roku i wielkości obszaru, nazywanego czasem „trawnikiem hipopotamów”. Chociaż hipopotamy nilowe mogą paść się całą noc,
niektóre zwierzęta pozostają w wodzie całą noc, a inne wracają do zbiorników wodnych po kilku godzinach.
Hipopotamy nilowe pobierają pokarm skubiąc trawę szerokimi, muskularnymi wargami i przesuwają pokarm w głąb paszczy, aby rozetrzeć go przez zęby trzonowe. Przednie zęby (siekacze i kły) nie uczestniczą w procesie pobierania i obróbki pokarmu. Są używane podczas walk. Ilość pobieranego pożywienia jest relatywnie mała w stosunku do masy ciała zwierzęcia, ale zwyczaj odpoczywania podczas dnia zmniejsza zapotrzebowanie na energię, dlatego pokarm może pozostać w jelitach dłużej niż u innych większych roślinożerców. Żołądek hipopotamów nilowych jest złożoną czterokomorową strukturą z trawieniem charakterystycznym dla przeżuwaczy, chociaż hipopotamy nie są przeżuwaczami i nie przeżuwają pokarmu. Hipopotamy potrzebują stałego dostępu do wody oraz terenu na którym mogłyby żerować w odległości kilku kilometrów od zbiornika wodnego.
Hipopotamy nilowe przyczyniają się do wzbogacania środowiska wodnego Afryki, ich odchody są naturalnym użyźniającym nawozem, powodując rozwój glonów, a te z kolei są pokarmem dla ryb, którymi żywią się ptaki i krokodyle.
Hipopotamy nilowe to ssaki, które preferują wody płytkie, w których mogą chodzić po dnie i w każdej chwili zaczerpnąć świeżego powietrza- nie potrafią bowiem pływać aktywnie. Podczas snu wynurzają się automatycznie co kilka minut, nie wybudzając się. W pierwszych miesiącach życia samica z młodym oddala się od stada, chroniąc je w ten sposób przed potencjalnym agresywnym zachowaniem samca oraz przed krokodylami. W tym czasie także uczy młode bezpiecznego poruszania się w wodzie, pilnując je w zbiorniku wodnym. W naszym ZOO Rumba uczyła Zumbę przez okres kilku miesięcy, dopóki młoda nie nauczyła się bezpiecznie odbijać od dna zbiornika.
