Żbik
Felis silvestris
Status wg IUCN Red List
Czy wiesz, że....
Jeśli sprawisz, że żbik poczuje się zagrożony, pierwszą reakcją zwierzęcia nie będzie atak, lecz wpatrywanie się w zagrożenie, wygięcie grzbietu i syczenie. Jeśli to nie zadziała, kot zacznie zbliżać się do ciebie, przez cały czas tupiąc nogami. Ten manewr, ma na celu sprawienie, by kot wyglądał jak najbardziej onieśmielająco – choćby przez sekundę lub dwie. Chwila wahania ze strony atakującego może być wszystkim, czego kot potrzebuje, aby uciec.
Jak wygląda ŻBIK?
Żbiki osiągają masę ciała średnio od 2,7 do 4 kg u samic do 4 do 5 kg u samców. Masa ciała poszczególnych osobników jest bardzo zróżnicowana w ciągu roku. Koty domowe są podobnej wielkości, ale w wyniku przekarmienia mogą stać się znacznie cięższe. Długość ciała wynosi zwykle od 500 do 750 mm, a długość ogona od 210 do 350 mm.
Żbiki mają szaro-brązowe umaszczenie z wyraźnym wzorem czarnych pasów na całym ciele. To, co rzuca się w oczy w wyglądzie żbika, to stosunkowo gruby ogon w porównaniu z przeciętnym kotem domowym. Sierść żbika jest krótka i miękka. Ubarwienie jest podobne do pręgowanego kota domowego i sprawia, że trudno go zobaczyć w zalesionych siedliskach. Europejskie żbiki (Felis silvestris silvestris) mają grubą, zimową sierść, przez co czasami wyglądają na większe niż inne dzikie koty. Żbiki azjatyckie (F. s. notatus) mają zwykle bardziej czerwonawe lub żółte tło sierści, ze wzorem ciemnych plam, które czasami zbiegają się w paski. Afrykańskie żbiki (F. s. libyca) są trudne do odróżnienia od kotów domowych. Ich sierść jest jaśniejsza i mniej gęsta niż u europejskich żników, a ich ogony są cienkie i zwężające się ku końcowi. Afrykańskie dzikie koty (F. s. libyca) obejmują jednak duży zasięg geograficzny, a ich ubarwienie i gęstość sierści zmienia się w zależności od szerokości geograficznej, od piaskowo-żółtej do szaro-brązowej, z ciemniejszymi paskami i plamkami. Mają charakterystyczny czerwonawy odcień sierści na grzbietach uszu.
Żbiki mają pięć palców na każdej z przednich łap, ale tylko cztery palce na każdej tylnej. Koty te mają pazury, które mogą wciągnąć z powrotem do wewnątrz opuszki, gdy nie są używane, dzięki czemu zachowują ostrość. Zęby żbika są wysoce wyspecjalizowane. Kły są doskonałe do dźgania i trzymania zdobyczy, ponieważ górne skierowane są prawie prosto w dół, a dolne są zakrzywione. Trzonowce są wyspecjalizowane w cięciu. Ponieważ żbiki nie mają zębów do zgniatania, jedzą pokarm, krojąc go zębami i łykając. Język pokryty jest małymi, zakrzywionymi wypustkami. Są one używane do pielęgnacji i zlizywania mięsa z kości. Oczy żbików posiadają pełną wewnętrzną powiekę, czyli błonę matującą, która chroni oko przed uszkodzeniem i wysuszeniem. Tak jak inne koty, żbiki posiadają wąsy czuciowe, zwane wibrysami.
Gdzie występuje ŻBIK?
Dzikie koty występują w całej Europie kontynentalnej, południowo-zachodniej Azji i afrykańskich regionach sawanny. Obecnie uważa się, że gatunek Felis silvestris składa się z trzech odrębnych grup (lub podgatunków): F. silvestris lybica, czyli żbiki afrykańskie, F. silvestris silvestris, żbiki europejskie i F. silvestris ornata, żbiki azjatyckie.
Afrykańskie żbiki występują w odpowiednich siedliskach w całej Afryce i na Półwyspie Arabskim. Europejskie żbiki występują w całej Europie i zachodniej Rosji, z wyjątkiem większości Wysp Brytyjskich (występują w Szkocji) i krajów skandynawskich. Żbiki azjatyckie występują na Bliskim Wschodzie, w południowej Rosji, zachodnich Chinach i zachodnich Indiach. Niektóre autorytety uznają F. s. silvestris jako gatunek odrębny od obu F. s. lybica i F. s. ornata. Uważa się, że koty domowe pochodzą od afrykańskich dzikich kotów i występują praktycznie na całym świecie w towarzystwie ludzi.
Afrykańskie żbiki występują w całej Afryce w wielu różnych siedliskach. Nie ma ich tylko w tropikalnym lesie deszczowym. W regionach pustynnych ich występowanie jest ograniczone do obszarów górskich i dróg wodnych.
Azjatyckie żbiki występują głównie w skrubach (obszarach podobnych do buszu), ale można je znaleźć w wielu różnych siedliskach. Nie występują na murawach alpejskich i stepowych, a północną granicę ich występowania może wyznaczać głębokość śniegu. Można je znaleźć do 3000 m n.p.m. w górach i zwykle można je znaleźć na obszarach w pobliżu źródeł wody.
Europejskie żbiki występują głównie w lasach liściastych. Znane są również z lasów iglastych, ale mogą to być siedliska marginalne. Ich północne rozmieszczenie jest ograniczone przez grubość śniegu i zwykle występują na obszarach o niskiej populacji ludzkiej. Europejskie żbiki nie mogą przetrwać na obszarach, w których grubość śniegu w zimie przekracza 20 cm przez ponad 100 dni. Znane są z krajobrazów zdominowanych przez człowieka, gdzie wypas jest dominującą formą rolnictwa, a zatem użytkowanie ziemi nie jest intensywne. Są również znane z zarośli, siedlisk łęgowych i obszarów przybrzeżnych. Żbiki niechętnie przebywają na otwartym terenie, więc często poruszają się wzdłuż brzegów strumieni, żywopłotów i przydrożnych zarośli.
Koty domowe występują w wielu typach siedlisk ze względu na ich związek z ludźmi. Najlepiej radzą sobie na obszarach, gdzie zimy nie są bardzo mroźne.
długość ciała
długość ogona
masa ciała
długość życia
Jak zachowuje się ŻBIK?
Żbiki i ich domowe odpowiedniki są zwykle aktywne w nocy lub o zmierzchu i o świcie, chociaż bywają również aktywne w ciągu dnia, szczególnie na obszarach, gdzie ludzie nie niepokoją ich. Zwłaszcza żbiki azjatyckie są często aktywne w ciągu dnia. Dzikie koty często podróżują nocą w poszukiwaniu zdobyczy. Zarejestrowano jednego europejskiego żbika, który pokonał 10 km w ciągu nocy.
Żbiki to głównie zwierzęta samotne, ich domowe odpowiedniki są bardziej towarzyskie i mogą występować w małych grupach rodzinnych. Zdziczałe koty domowe są również zwykle samotnikami, ale mogą tworzyć małe kolonie na obszarach, w których skupione są źródła pożywienia, takich jak wysypiska śmieci. W nieskrępowanych populacjach kotów domowych samice zazwyczaj pozostają w miejscu urodzenia, podczas gdy samce opuszczają swój obszar urodzenia i próbują osiedlić się w innym miejscu. Na obszarach, na których występuje koncentracja wolno żyjących kotów domowych, tworzy się rodzaj hierarchii. Nowi przybysze muszą przejść serię walk ze zwierzętami zamieszkującymi na stałe, zanim ich pozycja w hierarchii zostanie ustalona.
Samce dzikich kotów mają zasięg osobniczy, który pokrywa się z zasięgiem kilku samic. Zarejestrowano samca afrykańskiego żbika o zasięgu 4,3 km2.
Terytoria osobnicze kotów domowych różnią się znacznie w zależności od koncentracji zasobów i gęstości kotów domowych wychodzących w porównaniu ze zdziczałymi kotami.
Znaczenie żbika dla człowieka
Żbiki mają na ogół niewielki lub żaden negatywny wpływ na ludzi.
Afrykańskie żbiki (F. s. libyca) występowały w miastach na Bliskim Wschodzie co najmniej 7 000 lat temu. Zostały udomowione w Egipcie około 4000 lat temu i zaczęto je wprowadzać w miejscach poza tym obszarem około 2000 lat temu. Koty domowe prawdopodobnie były przyciągane przez duże populacje gryzoni w pobliżu osad ludzkich i były mile widziane jako sposób kontrolowania populacji gryzoni. Jednak prawdziwe udomowienie mogło mieć podłoże religijne. Egipski kult skupiony w starożytnym mieście Bubastis oddawał cześć kotom. Wyznawcy bogini Bast, bogini rozkoszy, stworzyli sanktuaria z posągami kotów z brązu i zmumifikowali setki tysięcy kotów. Szacuje się, że obecnie istnieje ponad 30 ras kotów domowych.
Koty domowe są nadal trzymane na całym świecie głównie w celu kontrolowania populacji gryzoni na obszarach miejskich i rolniczych. Koty domowe są wysoko cenione jako zwierzęta domowe i pracujące na całym świecie. Pomagają kontrolować populacje gryzoni i były wykorzystywane jako zwierzęta w badaniach behawioralnych i fizjologicznych. Koty domowe są nosicielami wielu chorób, które mogą być przenoszone na ludzi, w tym wścieklizny, gorączki kociego pazura i kilku infekcji pasożytniczych. Koty domowe są również odpowiedzialne za spadek liczebności i wyginięcie wielu gatunków ptaków i ssaków, szczególnie tych ograniczonych do wysp. Wysiłki mające na celu kontrolę populacji kotów domowych, które zostały wprowadzone na wyspy, kosztowały lokalne rządy wiele tysięcy dolarów i kosztowały nas wszystkich utratę cennych części globalnej różnorodności biologicznej.
Wbrew popularnym tezom, koty domowe dziko żyjące nie są elementem ekosystemu, a wręcz stanowią czynnik negatywnie wpływający na równowagę ekosystemu. Nieprawdą jest, że koty domowe polują na szczury – jest to duży i groźny przeciwnik, więc kot – mając wybór między dużym i zwinnym gryzoniem, a drobnym ptakiem, jak np. wróbel czy sikora, wybierze ptaka.
Czym żywi się ŻBIK?
Żbiki są istotnym elementem naturalnych ekosystemów. Europejskie żbiki odgrywają ważną rolę w kontrolowaniu populacji gryzoni i innych małych ssaków. Najprawdopodobniej to właśnie ta cecha doprowadziła do udomowienia europejskich żbików.
Podobnie jak w przypadku większości małych gatunków kotów, dieta żbików lub kotów domowych składa się głównie z małych gryzoni, takich jak myszy i szczury. Króliki mogą być preferowanymi ofiarami na niektórych obszarach i wydają się dominować wśród europejskich żbików (F. s. silvestris). Do innych ofiar należą ptaki, młode kopytne, gady, płazy, jaja oraz duże owady i pajęczaki. Wśród żbików europejskich (F. s. silvestris) odnotowano żerowanie na padlinie, ale już u żbików afrykańskich i azjatyckich (F. s. libyca i F. s. notatus) jest to rzadkie zjawisko. Ukrywanie pokarmu odnotowano u żbików europejskich (F. s. silvestris). Czasami koty jedzą trawę, aby oczyścić żołądek z niestrawionego pokarmu, takiego jak kości, futro i pióra. Żbiki są w stanie pokonać ofiarę prawie tak dużą jak one same i mają tendencję do unikania ofiar posiadających kolce, skorupy lub nieprzyjemny zapach. Samice żbików mogą uczyć swoje młode, jak chwytać zdobycz, przynosząc zranione zwierzęta, na których kocięta mogą ćwiczyć.
Zagrożenia i ochrona ŻBIKA
Żbiki afrykańskie i azjatyckie są dość powszechne w całym swoim zasięgu, chociaż niszczenie siedlisk nadal prowadzi do utraty odpowiednich miejsc występowania. Istotnym problemem jest natomiast ryzyko hybrydyzacji żbika z kotem domowym.
Krzyżowanie się tych dwóch gatunków jest możliwe i zostało udowodnione już w latach 60-tych ubiegłego wieku. W wyniku takiego skrzyżowania powstają płodne mieszańce, co prowadzi do dalszego „rozmywania się” puli genowej żbika. Znacznie niższa liczebność i zagęszczenie żbika w porównaniu z kotem domowym powoduje, że łatwiej mu znaleźć partnera z gatunku udomowionego. Hybrydyzacja skutkuje zmniejszoną czystością genetyczną dzikich form. Niektórzy badacze sugerują, że genetycznie czyste europejskie dzikie koty wymarły w wyniku ekstensywnej hybrydyzacji.
Europejskie żbiki są krytycznie zagrożone w swoim rodzimym zasięgu. Zostały one w dużej mierze wytępione z Europy Zachodniej i Środkowej w XIX i XX wieku, ponieważ uznano je za zagrożenie dla zwierząt łownych i domowych. Nadal są zagrożone utratą siedlisk, ale populacje odnawiają się w wielu częściach dawnego zasięgu. Inne zagrożenia dla europejskich żbików obejmują izolację populacji, zgony spowodowane potrąceniem przez samochody i podatność na choroby przenoszone przez koty domowe. Obecnie są one chronione w całej Europie i podejmowanych jest kilka prób ponownego wprowadzenia.
Koty domowe nie są zagrożone. Zamiast tego w większości obszarów potrzebne są mechanizmy kontroli populacji.
Jak ZOO Wrocław pomaga ŻBIKOM?
Głównymi celami ogrodu zoologicznego są: ochrona gatunków zagrożonych wyginięciem i upowszechnianie wiedzy z ekologii, biologii, ochrony środowiska i behawioru zwierząt. Cele te realizowane są na wiele różnych sposobów. Jednym z nich są zajęcia edukacyjne, prowadzone przez cały rok, zarówno na terenie ZOO, jak i w sali wykładowej. Żbik to jeden z gatunków omawianych podczas naszych zajęć. Żbiki zamieszkujące ZOO Wrocław to ambasadorzy swojego gatunku.
Więcej informacji: https://www.zoo.wroclaw.pl w zakładce „Edukacja”
