Niedźwiedzie brunatne zajmują szereg zróżnicowanych środowisk: od suchych stepów w Azji, poprzez arktyczne skruby (tereny podobne do buszu, porośnięte krzewami) po lasy klimatu umiarkowanego.

Niedźwiedź brunatny ma największy zasięg wśród wszystkich przedstawicieli rodziny niedźwiedziowatych. Niegdyś jego zasięg obejmował prawie całą półkulę północną, sięgając aż po Meksyk i Afrykę Północną. Został jednak wytępiony na większości obszaru w XX wieku. W Europie pozostały silnie pofragmentowane populacje. Dawniej niedźwiedź brunatny zasiedlał teren całej Polski. Jednakże, jako znaczący konkurent dla człowieka, poddawany był intensywnemu tępieniu. W konsekwencji, pod koniec XIX w. niedźwiedź brunatny został usunięty z niemal całego obszaru kraju, z wyjątkiem jego ostatniej ostoi – Karpat, gdzie mimo wszystko polowano nań aż do I wojny światowej. Obecnie, w polskiej części Karpat istnieje pięć stałych ostoi niedźwiedzia brunatnego: Beskid Żywiecki, Tatry, Beskid Sądecki, Beskid Niski i Bieszczady. Osobniki wędrujące w poszukiwaniu odpowiedniego terytorium można jednak spotkać nawet na nizinach. Jak podaje Instytut Biologii Ssaków Polskiej Akademii Nauk w Białowieży, w dniu 14.06.2020 roku zaobserwowano niedźwiedzia brunatnego na terenie Puszczy Białowieskiej.

Niedźwiedzie brunatne są szczytowymi drapieżnikami w swoich ekosystemach, pełnią też istotną rolę w rozsiewaniu nasion ze zjadanych owoców.

Zagęszczenie populacji niedźwiedzi brunatnych jest skorelowane z produktywnością ekosystemu, w którym występują. To znaczy, że tam, gdzie jest dostępna duża ilość pokarmu, będzie występować więcej niedźwiedzi brunatnych, a w miejscach, gdzie pokarm jest mało pożywny i/lub rozproszony – terytoria osobnicze niedźwiedzi brunatnych są większe, a ich zagęszczenie – mniejsze.

Choć zasięgi osobnicze w dużym stopniu się pokrywają to niedźwiedzie brunatne są na ogół samotnikami. Czasami niedźwiedzie brunatne mogą gromadzić się w dużych ilościach przy głównych źródłach pożywienia i tworzyć rodzinne grupy żerujące z więcej niż jedną klasą wiekową młodych. W takich warunkach hierarchie dominacji są zwykle tworzone i utrzymywane za pomocą zachowań agresywnych. Osobnikami o najwyższej randze są duże dorosłe samce, chociaż najbardziej agresywnymi niedźwiedziami są samice z młodymi. Najmniej agresywne i najniżej w rankingu są nastolatki. Jedyne więzi społeczne powstają między matkami i ich młodymi.

Poszczególne osobniki mogą być aktywne o każdej porze dnia, ale zazwyczaj żerują rano i wieczorem, a za dnia odpoczywają w gęstych zaroślach. Niedźwiedzie brunatne wykopują płytkie zagłębienia, w których mogą odpoczywać. Zaobserwowano sezonowe (jesienne) wędrówki niedźwiedzi brunatnych, podczas których osobniki podróżowały czasami setki kilometrów, aby dotrzeć do obszarów korzystnych pod względem zasobów pokarmowych, takich jak strumienie obfite w łososie i obszary z dużą ilością jagód. Jeśli zima jest ciepła, niedźwiedzie brunatne mogą wędrować – z różnych powodów: by uzupełnić zasoby tłuszczu, lub zostały zaniepokojone lub wypłoszone ze swoich gawr. Sen zimowy u polskiej populacji niedźwiedzi trwa między grudniem a połową marca. W tym okresie rodzą się młode, toteż dla niedźwiedzicy niezmiernie istotne jest zgromadzenie takich zapasów tłuszczowych, które zapewnią energię dla niej samej jak i na potrzeby wyprodukowania pokarmu dla młodych aż do momentu wyjścia z gawry na wiosnę. Jasne więc jest, że w tym okresie należy zapewnić im spokój. Jednak w praktyce bywa to utrudnione wpływem ze strony turystów, narciarzy czy zbieraczy jelenich poroży.

Niedźwiedzie brunatne były szeroko poszukiwane jako trofea myśliwskie i są obecnie przedmiotem regulowanych polowań sportowych na większości ich zasięgu. Kiedyś niedźwiedzie brunatne były zabijane dla do ich mięsa i skór, ale obecnie nie ma dużego popytu na te produkty.

Niedźwiedzie brunatne były szeroko prześladowane jako drapieżniki zwierząt gospodarskich, zwłaszcza bydła i owiec, chociaż ich faktyczny wpływ na przemysł hodowlany jest prawdopodobnie znikomy.

Obecnie niedźwiedzie brunatne pomagają napędzać przemysł ekoturystyczny, szczególnie na obszarach parków narodowych.

Niedźwiedzie brunatne uważane są za zwierzęta niebezpieczne – mimo nieporadnego sposobu poruszania się, potrafią osiągać dużą prędkość i dysponują wielką siłą. Ogólnie rzecz biorąc, niedźwiedzie brunatne starają się unikać kontaktu z ludźmi i nie atakują, chyba że zostaną zaskoczone z bliska młodymi lub pochłonięte poszukiwaniem pożywienia. Są jednak nieprzewidywalne pod względem temperamentu.

Jak uniknąć ataku niedźwiedzia:

1. Nie pachnij. Niedźwiedzie mają doskonały zmysł węchu. Zapach pożywienia może je przyciągać, dlatego należy szczelnie pakować swoje pożywienie i nie pozostawiać po sobie odpadków.
2. Na obszarach, gdzie niedźwiedzie są często spotykane, warto mieć ze sobą spray na niedźwiedzie.
3. Wędruj w grupach. To zwiększa szansę na to, że zwierzę Was usłyszy lub wyczuje i ma czas na ukrycie się. W większości przypadków dzikie zwierzęta unikają kontaktu z człowiekiem.
4. Zwracaj uwagę na ślady: zadrapania, odchody – jeśli są świeże, to zachowaj czujność.
5. Jeśli spotkasz niedźwiedzia – nigdy nie biegnij. Powoli się oddalaj nie tracąc zwierzęcia z oczu. Uderzanie w ziemię i sapanie niedźwiedzia nie są oznakami agresji, ale zdenerwowania, które może być spowodowane naszą bliską obecnością, więc nasze odejście powinno go uspokoić.

Choć niedźwiedź brunatny jest przedstawicielem rzędu ssaków drapieżnych, to jego dieta jest mocno zróżnicowana, zarówno pod względem pory roku jak i zajmowanego terytorium.

Na przykład, w Ameryce północnej, gdzie występuje obfitość ssaków kopytnych (tereny Arktyki) lub łososi (wybrzeża), niedźwiedzie są bardziej mięsożerne. Natomiast w głębi kontynentu, tak jak w Europie środkowej, niedźwiedzie brunatne są nastawione na zdobywanie pokarmu przeważnie pochodzenia roślinnego: traw, ziół, korzeni, owoców, orzechów a także owadów (larw), a także – o ile nadarzy się taka okazja, ryb i ssaków. Najistotniejsze miesiące to okres między lipcem a wrześniem – wtedy niedźwiedzie brunatne intensywnie żerują i gromadzą zapasy tłuszczu. Staropolska nazwa zwierzęcia – miedźwiedź – oznacza zwierzę, które odżywia się miodem. I choć w bajkach często zwierzę jest kojarzone z produktem pszczół, to w rzeczywistości udział miodu w diecie niedźwiedzi brunatnych to kwestia złożona. Rzeczywiście, zwierzęta te mogą przypuścić rajd na ule lub barcie, ale przede wszystkim w celu zjedzenia czerwia, czyli wszelkich stadiów rozwojowych pszczół. Stanowią one pożywne źródło białka. Miód stanowi słodki dodatek i porcję energii.

W Polsce niedźwiedź brunatny jest objęty ochroną gatunkową od 1952 roku. Choć nie praktykuje się polowań, to jednak zagrożenie płynie ze strony niedostatków środowiskowych – braku odpowiednio dużych obszarów, bazy pokarmowej. Dlatego istotne z punktu widzenia ochrony tego gatunku jest tworzenie lub poszerzanie już istniejących obszarów chronionych. Na tych obszarach wszelka gospodarka (czy to leśna, łowiecka, czy turystyczna) powinna być prowadzona tak, by minimalizować konflikt na linii zwierzę – człowiek.

Działania na rzecz ochrony niedźwiedzi brunatnych są bardzo zróżnicowane w poszczególnych krajach i regionach. Na duże populacje tego gatunku (w Rosji, Japonii, Kanadzie, na Alasce oraz w częściach wschodniej i północnej Europy) poluje się legalnie, a zatem jest traktowane jako zwierzyna łowna. Przepisy dotyczące polowań, zwykle mające na celu zapewnienie zrównoważonego odłowu niedźwiedzi, różnią się w zależności od obszaru. Większość małych populacji jest chroniona prawem krajowym i umowami międzynarodowymi o różnym stopniu egzekwowania. Niedźwiedź brunatny jako gatunek jest wymieniony w załączniku II CITES; populacje w Bhutanie (jeśli istnieją), Chinach i Mongolii oraz te sklasyfikowane jako podgatunek Ursus arctos isabellinus (północne Indie, Pakistan, Afganistan, Kazachstan i pustynia Gobi) są wymienione w załączniku I. Ponadto międzynarodowy handel niedźwiedziami i produkty niedźwiedzie z niektórych populacji w krajach Unii Europejskiej są ograniczone przepisami UE. W niektórych częściach Stanów Zjednoczonych małe populacje niedźwiedzi grizzly wzrosły pod ochroną ustawy o zagrożonych gatunkach (US Fish and Wildlife Service 2005). Reintrodukcje, powiększanie populacji i zarządzanie ich łącznością również pomogły przywrócić liczby i zasięg geograficzny w kilku miejscach w USA, południowej Kanadzie i Europie Zachodniej. Na całym świecie istnieje wiele obszarów chronionych, na których występują niedźwiedzie brunatne, ale niewiele z nich jest wystarczająco dużych, aby utrzymać żywotną populację; dlatego ochrona niedźwiedzia brunatnego musi być zintegrowana z wieloma innymi sposobami użytkowania ziemi przez ludzi. W niektórych krajach obowiązują zasady lub wytyczne dotyczące zarządzania mające na celu zmniejszenie wpływu człowieka na niedźwiedzie brunatne i ich siedliska.

W Europie większość populacji niedźwiedzi jest chroniona dyrektywą siedliskową, obowiązkową dla wszystkich krajów UE. Części populacji, które należą do krajów UE, nie mogą być klasyfikowane jako zwierzęta łowne. Jednak niektóre kraje UE stosują obecnie odstępstwa na mocy art. 16 dyrektywy siedliskowej, aby zezwolić na ograniczone zabijanie niedźwiedzi przez myśliwych. Bośnia i Hercegowina oraz Norwegia zarządzają niedźwiedziami jako gatunkiem łownym z rocznymi kwotami, ponieważ są one ograniczone jedynie Konwencją Berneńską. Polowanie na trofea niedźwiedzi zwiększa lokalną akceptację tych zwierząt przez społeczeństwo w niektórych populacjach. Prawie wszystkie kraje europejskie mają jakąś formę planu zarządzania niedźwiedziem brunatnym, plan działania lub strategię zarządzania niedźwiedziem. Jednak w wielu krajach dokumenty te nie zostały odpowiednio wdrożone.

Wyręb, wydobycie, budowa dróg, ośrodki wypoczynkowe, pola golfowe itp. wkroczyły na siedliska odpowiednie dla niedźwiedzi brunatnych, co spowodowało spadek liczby tych zwierząt. Szacuje się, że w Eurazji żyje około 100 000 niedźwiedzi brunatnych, z czego około 30 000 w Europie. Jednak niszczenie siedlisk i prześladowania zagrażają niedźwiedziom brunatnym na całym ich zasięgu. Rosnący rynek produktów z niedźwiedzi na rynek azjatycki, pomimo całkowitego braku dowodów na to, że produkty wykonane z części niedźwiedzia mają jakąkolwiek wartość medyczną, zagraża gatunkom niedźwiedzi w całej Eurazji i zachodniej Ameryce Północnej.

Wielkoskalowy zbór owoców runa leśnego stwarza dla niedźwiedzi dużą konkurencję i zmusza je do korzystania z gorszych jakościowo obszarów żerowania. To ma wpływ na gromadzenie zapasów tłuszczowych na czas snu zimowego.

Zoo Wrocław nie prowadzi działań ochronnych na rzecz niedźwiedzi brunatnych, jednakże dokonano tu pewnego wyjątku.

Przemisia przyszła na świat około 2007 r. Dorastała najprawdopodobniej w cyrku na Ukrainie, lecz pozbyto się jej wypuszczając do lasu. Zaczęła stołować się w śmietnikach na przedmieściach Przemyśla. Stałą się na tyle odważna, że zaczęła zagrażać ludziom. Dlatego zadecydowano o jej odłowieniu. Kiedy trafiła do lecznicy, okazało się, że jest wychudzona i wycieńczona. Mówiła o niej cała Polska, a szczególnie pokochali ją mieszkańcy Przemyśla. Dlatego dostała imię Przemisia. Prezes wrocławskiego zoo – Radosław Ratajszczak, poruszony historią niedźwiedzia, zgodził się ją przyjąć. Do Wrocławia przyjechała na początku 2010 roku. Miała zostać tu 2 lata. Jednak na miejscu w zoo okazało się, że młoda niedźwiedzica jest poważnie chora… ma epilepsję i najprawdopodobniej nie przeżyje ponownego transportu. Dostała więc nowy dom – własny wybieg i została otoczona troskliwą opieką. Dzisiaj Przemisia to jedna z ulubienic pracowników i zwiedzających.