Oryks szablorogi, podobnie jak inne oryksy, ma czarno-białą maskę. Jednak u tego gatunku czerń ma tendencję do blaknięcia do brązowawego koloru. Ich podstawowy kolor to biały z rdzawo-brązową szyją i piersią. Niektóre osobniki mają dodatkowo brązowe pasy na bokach oraz z rdzawo-brązową plamę na udzie.

Podobnie jak u wszystkie pozostałych gatunków oryksów, cielęta rodzą się z żółtą szatą i brakiem wyróżniających je znaków, które pojawiają się później w ciągu życia. Oryks szablorogi jest średniej wielkości w porównaniu pozostałymi oryksami: większym oryksem pręgobokim (Oryx beisa) lub mniejszym oryksem arabskim (Oryx leucoryx). Średnia długość ciała oryksa szablorogiego wynosi 1,7 m przy wysokości w kłębie około 1,2 m i średniej wadze 67 kg. Nazwa tego gatunku pochodzi od kształtu rogów – długich i zakrzywionych jak arabskie miecze zwane sejmitarami. Jest to jedyny oryks, którego rogi zaginają się ku grzbietowi – pozostałe gatunki oryksów mają ostre i proste rogi. U wszystkich sześciu gatunków oryksów rogi samic są dłuższe niż u samców. Rogi mają średnio około 1 m długości, ale zarejestrowano także takie o długości nawet 1,2 m lub więcej. Przedstawiciele obu płci mają rogi i, podobnie jak inne oryksy, u samic rogi są bardziej szczupłe, zaś u samców nieco masywniejsze. Odstęp między rogami u ich nasady jest zawsze mniejszy niż grubość rogu, co zapobiega ich uderzaniu bezpośrednio w czaszkę lub klinowaniu się między rogami przeciwnika.

Oryks szablorogi występował na pustyni w półpustynnym regionie Afryki, znanym jako „Wielki Step”. Obszar ten to pas jałowych łąk rozciągający się od Senegalu do środkowego Sudanu, który graniczy z południową krawędzią Sahary.

Oryks szablorogi prawdopodobnie występował w całym Sahelu i strefach okołopustynnych północnego Senegalu, południowej i zachodniej Mauretanii, środkowego Mali (i na północ do strefy pustynnej), północnego Burkina Faso, południowego i centralnego Nigru (w północnej strefie pustynnej z sezonowymi opadami deszczu i dobrą dostępnością pastwisk), środkowego i północnego Czadu i środkowego Sudanu. Teraz jest to gatunek wymarły w naturze. W Algierii znaleziono je na południu, a włóczące się osobniki prawdopodobnie występowały na północ od Sahary. W Egipcie historyczny zasięg obejmował większą część Pustyni Zachodniej, na zachód od Nilu, ale głównie w oazach i wadi. W Libii gatunek ten został opisany w rejonach bliskich znanych populacji w północnym Czadzie i na zachodniej części pustyni w Egipcie. Nie ma potwierdzonych danych co do występowania oryksa szablorogiego na terenie Libii. Gatunek ten występował wcześniej na Saharze Zachodniej. Oryks szablorogi mógł też występować przynajmniej sporadycznie w Tunezji, choć próby ustalenia, czy istnieje stabilna populacja nie dostarczyły rzetelnych informacji ani wiarygodnych okazów. Oryks szablorogi zamieszkiwał niegdyś tylko skrajne tereny Nigerii w północno-wschodniej części Nigerii, prawdopodobnie tylko jako migrant sezonowy.

Oryksy są najbardziej aktywne rano, a następnie późnym popołudniem i wczesnym wieczorem. Najcieplejszą część dnia spędzają stojąc lub leżąc w zacienionych miejscach. Jako przeżuwaczom, daje im to szansę przeżuwania i trawienia pokarmu. Stada przenoszą się do różnych obszarów wraz ze zmianą pór roku. Jeśli woda nie jest dostępna, oryks może przetrwać wykorzystując wilgoć ze zjadanej roślinności lub zlizywać rosę z sierści lub skał.

Oryksy szablorogie zwykle podróżują w stadach liczących od 2 do 40 osobników. Najczęściej w danym stadzie występuje byk dominujący. Zwykle taki byk nie tylko odpowiada za bezpieczeństwo stada, ale także dostarcza wskazówek, kiedy należy się przemieszczać i gdzie. Byki zachowują ścisłą kontrolę nad dyscypliną podczas wędrówek i wytrwale ścigają maruderów. W przeciwieństwie do innych oryksów, rzadko spotyka się samotne samce oryksów szablorogich. Samce oryksów często biorą udział w walkach. Jednak te konfrontacje są dobrze zaplanowane i rzadko kończą się rozlewem krwi, chyba że istnieje silna konkurencja o niezbędne zasoby. Takie pojedynki mają podobny wzór jak kręgi godowe: w przypadku pojedynku miedzy samcami osobnik podporządkowany schyli głowę przed samcem dominującym, zaś w przypadku godów – samica schyli głowę, jeśli akceptuje samca. Sezon rozrodczy u oryksów trwa przez cały rok. Po ciąży trwającej 243 – 274 dni samica opuszcza stado, aby urodzić jedno cielę. Cielę rodzi się z małymi rogami pokrytymi włosami. Podobnie jak wszystkie zwierzęta kopytne, cielak jest w stanie wstać i podążać za matką, gdy ma zaledwie kilka godzin. Matka często ukrywa swoje młode przez pierwsze dwa do trzech tygodni i żeruje przed powrotem do stada. Cielę może żywić się samodzielnie po około czterech miesiącach, pozostając w stadzie rodzicielskim, ale nie trzymając się matki. Oryks szablorogi osiąga dojrzałość w wieku od jednego do dwóch lat.

Długie rogi oryksów przydają się nie tylko podczas pojedynków między samcami, ale także do ochrony przed drapieżnikami (lwami, lampartami i hienami). To dlatego przedstawiciele obu płci posiadają rogi. Dodatkowym atutem z posiadania tak długich i zakrzywionych rogów jest… możliwość podrapania się po grzbiecie. To dość praktyczne, gdy żyje się stadnie w gorącym klimacie. Jeśli oryks poczuje się zagrożony, wpierw ustawia się bokiem, aby wydawać się większym. Jeśli próba zastraszenia przeciwnika się nie powiedzie, używa rogów do obrony lub ataku.

Kilka fizjologicznych zdolności unikalnych dla pustynnych zwierząt, pozwala im prowadzić koczowniczy tryb życia w środowiskach niemal pozbawionych tak istotnych zasobów jak pokarm i woda. W warunkach stresu wodnego oryksy szablorogie mogą podnieść swoją temperaturę ciała do 46,6 stopni C bez ryzyka przegrzania. Dzięki temu, że metabolizm oryksa może z powodzeniem poprawnie funkcjonować w tak wysokiej temperaturze, zwierzę nie musi zużywać wody aby odprowadzić nadmiar ciepła z organizmu. To zmniejszone parowanie płynów ustrojowych pomaga oryksom szablorogim przetrwać długie okresy bez wody. W okresach dużej podaży oryksy mogą również wykorzystywać utratę płynów przez oddawanie moczu i kału, aby obniżyć temperaturę ciała poniżej 36 stopni C w nocy, dając sobie w ten sposób więcej czasu, zanim maksymalna temperatura ciała zostanie osiągnięta następnego dnia.

Inna adaptacja anatomiczna pozwala oryksowi tolerować wysokie temperatury, które byłyby śmiertelne dla większości ssaków. Mają sieć drobnych naczyń krwionośnych, które przenoszą krew z serca do mózgu. Te naczynia krwionośne przechodzą się blisko kanału nosowego, umożliwiając schłodzenie krwi nawet o 15 stopni C, zanim zostanie ona przepompowana do mózgu – jednego z najbardziej wrażliwych na ciepło organów ciała.

Naukowcy wskazują, że oryks szablorogi mógł dawniej stanowić pokarm dla geparda.

W warunkach hodowlanych stwierdzono możliwość przenoszenia się na oryksy prionów – nośników gąbczastej encefalopatii bydła, czyli BSE.

Znaczenie oryksa szablorogiego dla człowieka

Przed wyginięciem tego gatunku na wolności, oryksy szablorogie były cenione przez miejscową ludność za mięso i skóry. Ich grubą skórę używano do produkcji lin, toreb, butów i osłon tarcz, a łowcy trofeów cenili ich wyjątkowe rogi. Autochtoni użytkowali populacje oryksów w sposób umiarkowany, dzięki czemu populacja oryksów mogła zachować stały poziom liczebności. Jednak po podbiciu Afryki przez Europejczyków, wkroczyła moda na polowania dla trofeów. Szablaste rogi oryksów stały się celem dla myśliwych zarówno z Europy jak i Ameryki.

Obecnie jego najcenniejszym atutem jest prawdopodobnie jego miejsce w ekoturystyce. Zarówno Afryka, jak i Stany Zjednoczone czerpią ogromne korzyści z niedawnego rozwoju tej nowej formy turystyki.

Nadmierne polowanie i utrata siedlisk, w tym konkurencja ze zwierzętami domowymi, zostały uznane za główne przyczyny wyginięcia dzikiej populacji oryksa szablorogiego.

Globalny program hodowli oryksów szablorogich został zainicjowany w latach 60. Międzynarodowa Księga Stadna odnotowuje obecność ponad 1700 osobników w 221 instytucjach, a także do 11 000 na ranczach w Teksasie i 4 000 w kolekcjach w Zjednoczonych Emiratach Arabskich i innych krajach Zatoki Perskiej. Uważa się, że większość zwierząt w ISB (międzynarodowej księdze rodowodowej) i w Teksasie pochodzi od 40-50 założycieli, pochodzących z Czadu, więc jest prawdopodobne, że odsetek reprezentowanej różnorodności genetycznej jest niski.

W ramach planowanych projektów reintrodukcji zwierzęta zostały wypuszczone na ogrodzone obszary chronione w Tunezji, Maroko i Senegalu. W Ouadi-Rimé-Ouadi Rezerwat Achim Faunal w Czadzie prowadzony przez Sahara Conservation Fund, Agencję Ochrony Środowiska – Abu Zabi i rząd Czadu realizowany jest projekt przywrócenia gatunku na duża skalę. Pierwszą transzę 25 zwierząt przeniesiono do pomieszczeń aklimatyzacyjnych w rezerwacie w marcu 2016 r. Powstały też krajowe strategie odbudowy gatunku w Tunezji i Maroku.

Wrocławskie zoo ma ponad 30-letnie doświadczenie w hodowli tego gatunku. Pierwsza para oryksów szablorogich pojawiła się tu w 1984 r. – samiec Eman i samica Julia pochodziły z zoo w Dvur Kralove. Wtedy były to pierwsze zwierzęta tego gatunku w Polsce. Od tego czasu urodziło się we Wrocławiu aż 71 zwierząt tego gatunku. Zasiliły one zachowawcze grupy hodowlane w całej Europie, a nawet w tak odległych krajach jak Indonezja.

…czytaj więcej
Poprzez Fundację Dodo wspieramy finansowo Marwell Wildlife, organizację charytatywną prowadzoną przy Zoo Marwell w Wielkiej Brytanii, która prowadzi program hodowlany oryksów szablorogich w ogrodach zoologicznych i projekt reintrodukcji w Tunezji. Dzięki tym działaniom na obszarach chronionych w Tunezji żyje obecnie około 200 oryksów pochodzących z hodowli w ogrodach zoologicznych. Pierwsza reintrodukcja oryksów szablorogich miała miejsce w 1985 roku, kiedy to 10 oryksów pochodzących z Zoo Marwell i z ogrodu zoologicznego w Edynburgu zostało wypuszczonych w Parku Narodowym Bou-Hedma. W 1999 i 2007 roku Marwell Wildlife kontynuował reintrodukcję oryksa szablorogiego z ogrodów zoologicznych Europy na kolejne obszary chronione w Tunezji.

Reintrodukcja jest bardzo kosztownym i złożonym procesem, wymagającym ścisłej współpracy wielu organizacji, konieczna jest duża wiedza i globalna współpraca.

Od pierwszego wypuszczenia oryksów w Parku Narodowym Bou Hedma w 1985 roku, Marwell Wildlife współpracuje z tunezyjskim Direction Générale des Forêts (DGF) w celu przywrócenia antylopy i ich pustynnego ekosystemu w Tunezji.

Obecnie ich działalność skupia się na monitorowaniu i zarządzaniu tunezyjską populacją oryksa szablorogiego. Prowadzone są badania mające na celu znalezienie rozwiązań zapewniających żywotnością populacji i utrzymanie siedliska. Obejmują one monitoring stanu zdrowia zwierząt, liczebność i aktywność populacji, badania genetyczne, badania ekologiczne środowiska ich życia.

Więcej informacji: fundacjadodo.pl