Zając bielak
Lepus timidus
Status wg IUCN Red List
Czy wiesz, że....
Zając bielak jest jednym z dwóch gatunków zajęcy występujących w Polsce. Występuje tylko w kilku nielicznych lokacjach na terenie naszego kraju. Drugim gatunkiem jest bardziej rozpowszechniony zając szarak.
Jak wygląda zając bielak?
Zając bielak należy do rzędu zajęczaków. Jest to grupa ssaków łożyskowych wyróżniająca się tym, że w szczęce występują u nich dwie pary stale rosnących siekaczy – zamiast jednej, jak u gryzoni. Ta druga, „dodatkowa” para siekaczy jest mniejsza i ustawiona tuż za pierwszą parą i nie jest tak łatwo zauważalna.
Zające bielaki różnią się geograficznie w zależności od siedliska i wysokości. Długość korpusu i głowy waha się od 430 do 610 mm. Długość ogona może wynosić zaledwie 40 mm lub nawet 70 mm. Długość tylnych łap waha się od 145 do 180 mm, a długość ucha od 76 do 106 mm. Długość uszu nie przewyższa długości pyska. Masa ciała waha się w przedziale od 2 do 8 kg. Zając bielak jest mniejszy od szaraka, ma też od niego krótsze uszy.
Zabarwienie zmienia się wraz z fotoperiodem i obejmuje 3 okresy linienia. Fotoperiod to w uproszczeniu zmiany w proporcjach trwania dnia i nocy w ciągu roku. W pierwszym okresie linienia, od czerwca do września, sierść zmienia się, choć ubarwienie pozostaje takie samo, czyli brązowe. W drugim, od października do stycznia, zmienia kolor z brązowego na biały lub szary. Zimowa sierść chroni przed zimnem, zapadaniem się w śniegu i jest też formą kamuflażu. W trzecim linieniu, od lutego do maja, zmienia się z białego z powrotem na brązowy. Wylinki pojawiają się szybciej wczesną, ciepłą wiosną niż chłodniejszą, ponieważ temperatura powietrza i pokrywa śnieżna na ziemi również wpływają na tempo linienia. Zając bielak posiada trzy rodzaje włosów: podszerstek o długości około 15 mm; włosie włosowe o długości około 25 mm; i włosie ochronne o długości około 40 mm. Zmiany koloru widoczne podczas linienia są spowodowane zmianami koloru włosia. Niezależnie jednak od pory roku, to, co wyróżnia bielaka, to białe zabarwienie na brzuchu. Jego uszy posiadają charakterystyczne czarne końcówki widoczne niezależnie od sezonu i umaszczenia. Ogon z kolei przez cały rok pozostaje biały.
Samce zająca bielaka są mniejsze niż samice, a ich masa waha się w zależności od pory roku. Osobniki żyjące na dalekiej północy są również cięższe niż zające południowe.
Zając bielak posiada dość duże, wyłupiaste oczy. Ich wielkość i rozstaw zapewnia mu widzenie niemal dookoła głowy.
Gdzie występuje zając bielak?
Zasięg występowania zająca bielaka w znacznym stopniu pokrywa się z obszarem Palearktyki. Palearktyka to największa z ośmiu biogeograficznych sfer Ziemi. Rozciąga się na całej Eurazji na północ od podnóża Himalajów i Afryce Północnej.
Zając bielak przystosowany jest do surowego klimatu. Występuje po strefę tundry, a także w Alpach do wysokości 3600 metrów n.p.m. Południowa granica zasięgu tego gatunku obejmuje północno-wschodnie krańce Polski. Można go spotkać w Puszczy Augustowskiej, Knyszyńskiej i Białowieskiej.
Gatunek wprowadzono również na obszar Szetlandów w Szkocji, Orkadów, Islandii, Irlandii, parku narodowego Peak District w Anglii, Wyspy Man, Svalbardu, Wysp Crozet, Wysp Kerguelena i Wysp Owczych.
Zające występują w trzech głównych typach siedlisk: tundrze, lesie oraz wrzosowiskach Szkocji i Irlandii. Duże zagęszczenie zajęcy występuje w strefach przejściowych każdego z tych siedlisk z otwartymi polanami. Zimą zając bielak zwykle przenosi się na bardziej osłonięte obszary.
długość ciała
masa ciała
długość życia
prędkość
Jak zachowuje się zając bielak?
Dzięki dużym i silnym kończynom tylnym zając może poruszać się po śniegu, jak w rakietach śnieżnych, gdyż ich stosunkowo długie palce pokryte gęstą sierścią mogą rozchodzić się na boki i zwiększać powierzchnie nacisku na podłoże. Ponadto, silne kończyny służą samcom podczas walk oraz samicom do obrony. Dzięki takim kończynom zające mają dużą zdolność do wykonywania długich skoków – do 3 m – oraz osiągają duże prędkości podczas ucieczki, nawet do 70 km/h. Jednak podczas spokojniejszego poruszania się, są zmuszone stawiać stopy tak, aby nie zahaczać tylnymi o przednie. W związku z tym tropy pozostawione przez zająca wyglądają w ten sposób, że ślady tylnych kończyn znajdują się po zewnętrznej stronie i przed śladami przednich kończyn.
Organizacja socjalna zajęcy bielaków jest rzadkim przykładem systemu zdominowanego przez samice. Wiele samców próbuje jednocześnie kopulować z jedną samicą. To często powoduje bójki między samcami. Mimo to można zaobserwować pewne relacje między osobnikami płci męskiej z danej grupy. Nie odnotowano natomiast, by samice wchodziły w jakieś relacje w obrębie własnej płci. Zając bielak prowadzi nocny tryb życia i spędza dni odpoczywając w zagłębieniu w śniegu lub ziemi, które znacznie zmniejsza prędkość wiatru. Czasami takie zagłębienie jest używane wielokrotnie, choć przeważnie jest porzucane. Mimo że zając odpoczywa w ciągu dnia, śpi tylko kilka minut. Prowadzi też staranną pielęgnację sierści. Zające bielaki wykazują dość niezwykłe zachowanie: zanim dany osobnik spocznie, odskakuje w bok od swoich tropów, czasami powtarza ta czynność wielokrotnie. Zachowanie to ma na celu zmylenie drapieżników, aby nie mogły podążać jego śladem. Zające bielaki są czasami widywane w norach lub w ich pobliżu. Nory są czasami przejmowane od innych zwierząt lub mogą być wykopane przez zająca, gdyż posiada on duże i silne łapy, choć z reguły tego nie robi. Jednak tylko młode spędzają czas w norach. Matka zwykle czuwa przy wyjściu z nory. Jest to gatunek osiadły, każdy osobnik zajmuje swoje terytorium, przy czym areały osobnicze sąsiadujących zajęcy mogą się nakładać. Zające nie łączą się w pary, jednak zimą mogą formować większe grupy. Proporcja płci zajęcy bielaków w danej populacji zwykle wynosi około 50% samców. Do rozrodu mogą przystąpić już w pierwszym roku życia. Podczas sezonu rozrodczego samiec podąża za samicą po jej zapachu. Jeśli podejdzie zbyt blisko, ta może go uderzyć lub po prostu odwrócić się do niego z położonymi uszami jako sygnał ostrzegawczy. Jeśli jednak samica zaakceptuje zalotnika – zwycięzcę potyczek pomiędzy grupą samców – dojdzie do zapłodnienia. Po osiągnięciu dojrzałości często zdarza się, że samica ma od 1 do 2 miotów po 1 do 4 młodych rocznie. W przypadku wczesnej wiosny mogą pojawić się trzy mioty. Wielkość miotu jest skorelowana z wielkością matki, co znaczy, że większe matki mają większe mioty. To również zależy od regionu i siedliska. Sezon rozrodczy trwa od stycznia do września i jest również kontrolowany przez fotoperiod. Ciąża trwa od 47 do 54 dni, a średnia masa urodzeniowa wynosi 90 g. Po urodzeniu młode są w pełni pokryte sierścią, a ich oczy są otwarte. Zaczynają ssać mleko matki od razu. Stanowi ono ich pokarm przez około 4 tygodnie. W czasie, gdy samica jeszcze karmi swoje młode, może dojść do kolejnego zapłodnienia, jednak bez udziału samca. Jest to możliwe dzięki zjawisku zwanemu superfetacją, albo zapłodnieniem dodatkowym. Polega ono na tym, że plemniki przechowywane w drogach rodnych samicy mogą zapłodnić komórki jajowe uwalniane w kolejnych cyklach owulacji. Młode urodzone na początku sezonu mają dłuższy okres wzrostu, podczas gdy te urodzone później rosną szybciej w krótszym okresie czasu. Ciąża u bielaków może trwać do 43 dni i mniej więcej tyle samo czasu plemniki mogą przetrwać w środowisku macicy.
Długość życia zająca bielaka wynosi około 9 lat.
Czym żywi się zając bielak?
Co typowe dla zajęczaków, są to zwierzęta roślinożerne o dwuetapowym procesie trawienia pokarmu. Wydalają one dwa rodzaje odchodów: pierwsza porcja jest miękka i od razu ponownie zjadana, by lepiej wykorzystać substancje odżywcze pochodzące z pokarmu. Aby wzmocnić florę bakteryjną u potomstwa, samica karmi również młode półpłynną frakcją swoich odchodów.
Dieta zajęcy bielaków różni się nie tylko w zależności od siedliska, ale także pory roku. W okresie letnim mieszkańcy lasu spożywają głównie liście i gałązki. Te, które żyją w tundrze, jedzą rośliny alpejskie. Wiadomo również, że zjadają trawy, porosty i korę. Jednak zimą, kiedy większość jedzenia jest zakopana pod śniegiem, głównym źródłem pożywienia jest wrzos. Rzadko widuje się, zające bielaki, które piją, dlatego uważa się, że mogą pobierać płyny jedząc śnieg. Inne adaptacje zimowe obejmują żerowanie tyłem do wiatru i usuwanie śniegu z powierzchni żywności za pomocą łap.
Zając bielak żeruje przeważnie nocą.
Zając bielak jest roślinożercą i w związku z tym wywiera presję na okoliczną roślinność. Biorąc pod uwagę fakt, że mnoży się w dość szybkim tempie, presja zająca może szybko wzrastać. Jednocześnie, populacja zajęcy podlega dużym naturalnym fluktuacjom z powodu drapieżników, pasożytów i głodu. Inaczej mówiąc, dużo zajęcy w ciągu roku może ponieść śmierć.
Zające stanowią zdobycz ptaków i ssaków drapieżnych. Drapieżniki to lis rudy, dzikie koty, psy oraz ptaki szponiaste i sowy. Niektóre pasożyty to pchły, kleszcze, wszy, pierwotniaki i bakterie. Głód może być spowodowany złą pogodą lub zbyt szybkim zgryzaniem pokarmu w proporcji do przyrostu roślinności.
Zagrożenia i ochrona zajęcy bielaków
Późną zimą zające bielaki często służą myśliwym jako zwierzyna łowna na niektórych obszarach. Nie jest to tak powszechne, jak kiedyś, ponieważ ludzie w większości regionów nie uważają go za szczególny przysmak. Jednak nadal jest spożywany w niektórych częściach Irlandii. Jednocześnie, na niektórych obszarach, zwłaszcza w Szkocji, masowy odstrzał zajęcy uzasadnia się ochroną terenów przeznaczonych do lęgów pardwy szkockiej (Lagopus lagopus scotica) oraz przed roznoszeniem wirusa odpowiedzialnego za kleszczowe zapalenie mózgu. Choć nie ma wątpliwości, że zające przenoszą kleszcze odpowiedzialne za roznoszenie wirusa, to nie ma dowodów na to, że ich masowy odstrzał jest efektywnym sposobem zarządzania liczebnością pardwy. Warto dodać, że pardwa szkocka jest gatunkiem łownym, strzelanym w dużych ilościach w sezonie łowieckim.
Często zimą, gdy brakuje żywności i zającom grozi głód, zajęczaki te niszczą uprawy (zboża i kapustne), a także drzewa owocowe i inne plantacje drzew.
Populacja zająca bielaka ulega znacznym wahaniom z powodu drapieżników, pasożytów i głodu.
Chociaż ogólnie gatunek nie jest poważnie zagrożony, odizolowana populacja w Alpach może wyginąć.
Zidentyfikowano kilka potencjalnych zagrożeń dla tego gatunku. Zając bielak z powodzeniem hybrydyzował z zającem szarakiem (Lepus europaeus) na obszarach, gdzie ten ostatni został wprowadzony. Patogeny, zespół europejskiego zająca brunatnego (EHBS) i Tularemia, są uważane za problematyczne, ale wymagają badań, aby określić, jak wielki wpływ wywierają. Wykluczenie konkurencyjne występujące między zającem bielakiem a zającem europejskim może ograniczać dystrybucję tego pierwszego. Odkrycie wprowadzonej populacji L. europaeus do Irlandii może stanowić zagrożenie dla podgatunku bielaka L. t. hibernik. Ostatnio liczebność zająca bielaka została zmniejszona z powodu braku trwałej pokrywy śnieżnej spowodowanego globalnym ociepleniem.
W Polsce objęty ścisłą ochroną gatunkową.
Jak ZOO Wrocław pomaga zającom bielakom?
Misją ZOO Wrocław jest prowadzenie działań edukacyjnych i ochrona zagrożonych gatunków. Realizuje ją na swoim terenie, ale również poza nim. W ramach ochrony gatunkowej na terenie zoo prowadzona jest hodowla zachowawcza gatunków zagrożonych wyginięciem lub tych, które wyginęły w naturze. To też zoo, które najbardziej angażuje się w ratowanie zwierząt w środowisku naturalnym. Odwiedzając wrocławskie zoo, a zwłaszcza wybierając bilet wstępu „ZOO NA RATUNEK”, zwiedzający pomagają ocalić liczne gatunki zwierząt.
